Ameboza – przyczyny, objawy i leczenie

mgr farm. Jarosław Buczarski

Choć ameboza nie jest chorobą, która stanowi duże zagrożenie w naszej strefie klimatycznej, to jednak osoby, które podróżują na obszary tropikalne i subtropikalne, powinny wiedzieć, z czym wiąże się ryzyko „złapania” pełzaka czerwonki Entamoeba histolytica. Jak wyglądają objawy amebozy? W jaki sposób przebiega leczenie tej choroby?

Spis treści:

• Co to jest ameboza? Przyczyny i mechanizm zakażenia
• Objawy i postacie kliniczne amebozy
• Diagnostyka amebozy – badania i rozpoznanie
• Leczenie amebozy – skuteczne metody terapii
• Profilaktyka amebozy – jak uniknąć zakażenia?

Co to jest ameboza? Przyczyny i mechanizm zakażenia 

Co to ameboza? Ameboza znana jest także jako pełzakowica lub czerwonka pełzakowa. Jest to inwazyjna choroba pierwotniakowa wywoływana przez pasożyta o nazwie pełzak czerwonki Entamoeba histolytica. Pierwotniak ten występuje u ludzi – są jego rezerwuarem i żywicielem. Do zakażenia pełzakiem dochodzi przede wszystkim na drodze fekalno-oralnej. 

Charakterystyka Entamoeba histolytica – pasożyta wywołującego amebozę 

Pierwotniak Entamoeba histolytica występuje w dwóch formach – cyst (forma przetrwalnikowa) oraz trofozoitów (forma inwazyjna). Formą zakaźną są cysty, ich spożycie skutkuje rozwojem zakażenia. Cysty przedostają się do przewodu pokarmowego, a dokładniej do jelita cienkiego, gdzie uwalniane są trofozoity. Trofozoity trafiają następnie do jelita grubego, zaczynają się dzielić i przylegać do komórek nabłonka jelit. 

Trofozoity przenikają przez śluzówkę, uszkadzają komórki i przyczyniają się do rozwoju stanu zapalnego. Część form inwazyjnych przedostaje się do krwiobiegu, skąd trafiają np. do wątroby, śledziony, płuc i mózgu, gdzie tworzą ropnie pełzakowate. Trofozoity znajdujące się w jelicie ulegają przekształceniu w precysty, które z czasem zmieniają się w cysty. Są one wydalane wraz z kałem, stwarzając ryzyko rozprzestrzeniania się zakażenia. 

Drogi zakażenia amebą – jak można się zarazić? 

Zarażenie amebą następuje drogą fekalno-oralną, czyli po spożyciu cyst znajdujących się w żywności lub wodzie. O zakażenie nie jest tak trudno, gdyż cysty są odporne na wiele różnych niekorzystnych warunków środowiskowych. Do zarażenia może dojść też poprzez kontakt z zakażonymi osobami, pierwotniaki mogą być przenoszone na dłoniach, skąd mogą trafić w okolice ust. 

Niewykluczone są zakażenia poprzez kontakty seksualne (głównie analno-oralne – wskazuje się, że ryzyko zarażenia jest wyższe w przypadku homoseksualnych mężczyzn), przy czym stwierdzenie „choroba weneryczna ameboza” nie jest w pełni poprawne, pełzakowica nie jest zaliczana do chorób przenoszonych drogą płciową. 

Czynniki ryzyka – kto jest szczególnie narażony na amebozę?

W polskiej populacji zakażenia pełzakiem czerwonki są rzadkie. W przypadku pełzakowicy trzeba zwrócić uwagę na kwestię „ameboza a kraje tropikalne”. Obszarami endemicznego występowania tych pasożytów są obszary tropikalne i subtropikalne – głównie kraje Azji Południowo-Wschodniej, Afryki Południowo-Wschodniej, Afryki Zachodniej oraz Ameryki Środkowej i Południowej (rocznie notuje się około 50 milionów zachorowań). 

Oznacza to, że na zachorowanie narażone są osoby, które podróżują w te rejony lub miały styczność z osobami zakażonymi, które stamtąd wróciły. Można również wymienić kilka czynników zwiększających ryzyko samego zakażenia, jak i ciężkiego przebiegu amebozy. Jest to m.in. stan obniżonej odporności, długotrwałe stosowanie glikokortykosteroidów, niedożywienie, nadużywanie alkoholu.

Objawy i postacie kliniczne amebozy 

Choroba pasożytnicza pełzakowica może dać pierwsze objawy po około 8-30 dniach od zakażenia, choć zdarzyć się może, że nastąpi to znacznie później. Jednakże już na samym początku należy powiedzieć, że ameboza podróżnych w około 90% przypadków przebiega bezobjawowo i zakażenie zwykle samoistnie wygasa po 8-12 miesiącach, przy czym w tym czasie bezobjawowi nosiciele wydalają cysty i są źródłem zakażeń! Pozostałe 10% to ameboza jelita grubego lub ameboza pozajelitowa. 

Ameboza jelitowa – najczęstsza postać choroby i jej objawy 

Ameboza jelit (pełzakowe zapalenie jelita grubego) może mieć różny przebieg – ostry lub przewlekły. Jeśli chodzi o objawy pełzakowicy, to głównym z nich jest biegunka. Zwykle dochodzi do kilku lub więcej wypróżnień na dobę. Stolce nie są zbyt obfite, ale zazwyczaj zawierają dużo śluzu (rzadziej krew). Defekacje przebiegają bez silnego parcia na stolec. 

Jakie jeszcze pełzakowica jelitowa objawy może dawać? Są to m.in.: 

• bóle brzucha o charakterze kurczowym

• wzdęcia, uczucie pełności w żołądku

• utrata apetytu

• spadek masy ciała

• osłabienie, stany podgorączkowe

• ból głowy, bóle zlokalizowane w okolicy lędźwiowej

W większości objawy pełzakowicy są łagodne, utrzymują się ponad 2 tygodnie. Niestety niektóre osoby mogą przechodzić amebozę jelita grubego bardzo ciężko (tzw. czerwonka pełzakowata). U chorego pojawia się wówczas bardzo nasilona krwawa biegunka, a wraz z nią silne bóle brzucha i gorączka. Konsekwencją ciężkiej postaci pełzakowicy może być perforacja jelita, wtórne zakażenie bakteryjne, zapalenie otrzewnej, toksyczne rozdęcie okrężnicy, a nawet zgon. 

Jako powikłania po amebozie wymienia się także amebomę, jest to zapalny guz jelita – pseudo-nowotwór (zwykle zlokalizowany w okrężnicy wstępującej i kątnicy). Dużym problemem jest ameboza nawracająca. Przewlekłe zakażenie charakteryzuje się okresowymi nawrotami objawów zapalenia jelit – m.in. biegunki, nadwrażliwości jelit, utraty wagi, anemii. 

Ameboza pozajelitowa – objawy zajęcia wątroby i innych narządów 

Gdy pełzak czerwonki przedostanie się do innych narządów, może spowodować powstanie ropni pełzakowych – najczęściej są to ropnie wątroby. Mogą one dać o sobie znać nawet po kilku miesiącach lub latach po zakażeniu pierwotniakowym. Objawy amebozy pozajelitowej różnią się w zależności od umiejscowienia zmian. 

Ropień pełzakowy wątroby (ameboza wątroby) objawia się bólami w nadbrzuszu, powiększeniem i tkliwością wątroby, gorączką, nudnościami, wymiotami, spadkiem masy ciała i żółtaczką. Ropień płuc może wywoływać osłabienie, kaszel, zaburzenia oddychania, w przypadku ropnia opłucnej także ból opłucnowy. Ropnie mogą rozwinąć się w układzie nerwowym (ameboza mózgu), czego objawem jest ból głowy, objawy neurologiczne i zaburzenia świadomości. Zdarza się też ameboza skórna. 

Różnice w przebiegu amebozy u dzieci i dorosłych 

Czym się różnią objawy amebozy u dorosłych od tych, które występują u dzieci. Zdecydowana większość przypadków amebozy to zakażenia bezobjawowe, ewentualnie łagodne. W ten sposób właśnie przechodzą pełzakowicę osoby dorosłe. Objawy amebozy u dzieci nie dość, że pojawiają się częściej, to jeszcze są bardziej nasilone. Warto dodać, że ciężki przebieg może mieć ameboza podczas ciąży, stanowi ona wówczas zagrożenie nie tylko dla matki, ale i dla płodu.

Diagnostyka amebozy – badania i rozpoznanie 

Diagnostyka amebozy wcale nie jest taka prosta, wymaga przeprowadzenia szeregu badań z kału i krwi oraz badań obrazowych, jak i różnicowania z innymi chorobami układu pokarmowego. Osoby, które wróciły z krajów, gdzie pełzakowica jest rozpowszechniona, po wystąpieniu niepokojących objawów, powinny się zgłosić do lekarza i wykonać badania na amebozę. 

Badania laboratoryjne w kierunku amebozy 

W pierwszej kolejności wykonuje się badanie kału na pasożyty (na obecność cyst i trofozoitów) – zwykle trzykrotnie w odstępach 2-3 dniowych (pierwotniaki mogą być wydalane w sposób nieregularny, dlatego ameba w kale może nie zostać wykryta w pojedynczym badaniu, ważne jest więc powtórzenie testów z próbek z kilku dni). 

Dodatkowo w diagnostyce amebozy wskazane jest wykonanie testu PCR wykrywającego materiał genetyczny pierwotniaka oraz testu ELISA wykrywającego antygenty pełzaka. Czasem może być potrzebna kolonoskopia z pobraniem wycinków śluzówki do badania histopatologicznego. 

Metody obrazowe w diagnostyce powikłań amebozy 

W sytuacji, gdy podejrzewane są ropnie pełzakowe zlokalizowane w innych narządach, przeprowadza się nie tylko badania parazytologiczne, laboratoryjne i serologiczne. Konieczne jest wykonanie badań obrazowych – USG, RTG, TK i MRI. 

Różnicowanie amebozy z innymi chorobami przewodu pokarmowego 

Choroba ameboza nie ma specyficznych objawów, może przypominać inne schorzenia układu pokarmowego. Z tego powodu lekarz po pierwsze musi wykluczyć biegunkę o podłożu bakteryjnym (np. Salmonella, Shigella spp). Ponadto konieczne jest różnicowanie z innymi zakażeniami pasożytniczymi (np. Schistosoma mansoni), jak również z takimi chorobami jelit jak np. nieswoiste choroby zapalne jelit.

Leczenie amebozy – skuteczne metody terapii 

Leczenie amebozy polega głównie na tym, aby usunąć pasożyty z organizmu. Jest to konieczne także w przypadku bezobjawowych nosicieli. Jakie leki przeciwpierwotniakowe są zalecane? Czy stosuje się antybiotyki na amebozę? 

Warto dodać, że w większości przypadków leczenie amebozy daje bardzo dobre efekty. Jednocześnie trzeba przestrzec przed bagatelizowaniem choroby. Nieleczona pełzakowica może prowadzić do perforacji jelit lub zapalenia otrzewnej, może nawet doprowadzić do śmierci – szacuje się, że rocznie z powodu powikłania po amebozie umiera 100 tysięcy osób. 

Farmakoterapia amebozy – leki przeciwpierwotniakowe 

Farmakologiczne leczenie amebozy polega na stosowaniu kombinacji leków. Najpierw podaje się metronidazol lub tynidazol – leki przeciwpasożytnicze wykazujące aktywność w tkankach, a następnie paromomycynę lub diloksanid – leki, które działają wewnątrzjelitowo. Pomocniczo po uprzedniej konsultacji z lekarzem można stosować również zioła na pasożyty jelitowe, jednakże trzeba jasno zaznaczyć, że nie są one w stanie zastąpić specjalistycznych leków przeciwpierwotniakowych. W ramach leczenia objawowego można stosować też leki na biegunkę. 

Leczenie wspomagające – nawadnianie i wyrównywanie elektrolitów 

Jak wiadomo, podczas biegunki bardzo szybko dochodzi do zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, dlatego też należy podjąć środki zaradcze. Niezbędne jest zwiększenie podaży płynów (głównie wody). Ponadto dla efektywnego nawadniania potrzebne są elektrolity. Dodatkowo warto kompleksowo zadbać o osłabiony organizm, wskazane są m.in. zioła i preparaty na odporność. 

Postępowanie w przypadku powikłań amebozy 

Jeśli doszło do rozwoju ropni, w wielu przypadkach oprócz leczenia farmakologicznego, wymagane jest leczenie zabiegowe – nakłucie i aspirowanie ich zawartości. Ponadto w sytuacji, gdy rozwinie się nadkażenie bakteryjne, konieczne jest podanie antybiotyków.

Profilaktyka amebozy – jak uniknąć zakażenia? 

Droga zakażenia pełzakowicą determinuje sposób, w jaki można jej unikać. Podstawą jest oczywiście przestrzeganie zasad higieny osobistej oraz higieny żywności. Jakie środki ostrożności trzeba zachować, gdy w planach mamy podróż do krajów, gdzie pełzak czerwonki występuje endemicznie? 

Zasady higieny w profilaktyce amebozy 

Profilaktyka amebozy polega przede wszystkim na ścisłym przestrzeganiu higieny. Trzeba dokładnie myć ręce – zawsze po wizycie w toalecie oraz przed jedzeniem. Ponadto warto regularnie je dezynfekować. Dobrze mieć ze sobą jakieś żele lub płyny do dezynfekcji rąk. Ważne jest również dokładne mycie warzyw i owoców, jak i picie tylko przegotowanej wody wyłącznie z kontrolowanych źródeł lub wody butelkowanej. 

Środki ostrożności podczas podróży do krajów endemicznych 

Kraje endemicznego występowania amebozy charakteryzują się raczej słabymi warunkami sanitarnymi, co z pewnością jest jednym z kluczowych czynników tak rozpowszechnionych zakażeń pełzakowicą. Podczas podróży w te rejony należy unikać picia nieprzegotowanej wody, a także spożywania potraw surowych lub niedogotowanych, zwłaszcza surowych owoców i warzyw. 

Dieta i probiotyki w profilaktyce zakażeń jelitowych 

A co w kwestii ameboza a dieta? Jak w przypadku wszystkich infekcji i chorób, które przebiegają z biegunką, wskazana jest dieta lekkostrawna. Należy unikać ciężkich, tłustych i smażonych potraw, a także produktów o wysokiej zawartości błonnika. Pomocne mogą okazać się również probiotyki, czyli preparaty z dobroczynnymi bakteriami kwasu mlekowego. Probiotyki przy amebozie pomogą odzyskać równowagę zaburzonego mikrobiomu jelitowego. 

Czy ameboza jest groźna? Zwykle nie, ale nie można jej bagatelizować. Jeśli po powrocie z egzotycznej podróży pojawiła się biegunka i osłabienie, należy się zgłosić do lekarza i przeprowadzić badania na amebozę. W sytuacji, gdy testy wykażą zarażenie amebą, należy jak najszybciej podjąć leczenie.

Autor wpisu: mgr farm. Jarosław Buczarski Farmaceuta z wykształcenia i zamiłowania, zwolennik rozszerzonej opieki farmaceutycznej. Zainteresowania: medycyna, chemia leków, zdrowie, opieka farmaceutyczna.