Choroby ślinianek – objawy, przyczyny i leczenie

mgr farm. Jarosław Buczarski

Ślinianki to inaczej gruczoły ślinowe, są zlokalizowane w jamie ustnej i gardle. Pełnią one wiele funkcji, m.in. nawilżają jedzenie, inicjują trawienie oraz chronią jamę ustną. Na co dzień mało kto zastanawia się nad tym, co robią ślinianki, ani nad tym, że trzeba o nie dbać. A okazuje się, że gruczoły te są narażone na różne choroby. Jak leczyć choroby ślinianek? W jaki sposób należy pielęgnować ślinianki?

Spis treści:

• Najczęstsze choroby ślinianek
• Objawy chorób ślinianek
• Przyczyny problemów ze śliniankami
• Diagnostyka chorób ślinianek
• Metody leczenia chorób ślinianek
• Pielęgnacja i profilaktyka

Najczęstsze choroby ślinianek

Ślinianki są gruczołami zewnątrzwydzielniczymi – produkują i wydzielają ślinę, która jest potrzebna do zmiękczania pokarmu oraz do inicjowania trawienia, a także do utrzymania prawidłowego pH jamy ustnej i do jej ochrony przed patogenami. Jest kilka rodzajów gruczołów ślinowych.

Są trzy pary dużych ślinianek – podżuchwowych, podjęzykowych i przyusznych, a ponadto setki małych gruczołów ślinowych rozmieszczonych w całej błonie śluzowej jamy ustnej i gardła. Ślinianki produkują nawet dwa litry śliny dziennie, z czego 90% pochodzi z dużych ślinianek. Prawidłowe funkcjonowanie ślinianek jest bardzo ważne dla zachowania komfortu całego organizmu. Choroby ślinianek to poważna sprawa, warto wiedzieć, na co zwracać uwagę.

Jakie są najczęstsze choroby ślinianek? Są to przede wszystkim infekcje o podłożu wirusowym lub bakteryjnym, a także kamica ślinianek. Jednym z poważniejszych problemów związanych z tymi gruczołami jest zespół Sjögrena – choroba autoimmunologiczna gruczołów zewnątrzwydzielniczych, jak również nowotwory ślinianek.

Guz ślinianki może być łagodny lub złośliwy. Warto podkreślić, że zmiany nowotworowe są raczej rzadkie, najczęściej są to łagodne guzki w śliniankach przyusznych. Najrzadziej zmiany nowotworowe pojawiają się w śliniankach podjęzykowych, przy czym taki guz ślinianki jest zazwyczaj złośliwy.

Zapalenie ślinianek – przyczyny i objawy

Zapalenie ślinianek zazwyczaj objawia się znacznym bólem, opuchlizną i suchością w jamie ustnej. Stan zapalny może się rozwijać wskutek działania różnych czynników – zazwyczaj w wyniku zakażeń wirusowych i bakteryjnych, powstania kamieni ślinowych i zwężenia przewodów odprowadzających ślinę.

Stany zapalne mogą pojawiać się we wszystkich rodzajach ślinianek, jednak zazwyczaj dotykają one ślinianek przyusznych, które są największe i w dodatku przebiegają przez nie ważne struktury, w tym węzły chłonne przyusznicze.

Choroby ślinianek, które przebiegają ze stanem zapalnym to m.in. świnka, czyli nagminne zapalenie ślinianek, a także wirusowe zapalenie ślinianek, bakteryjne zapalenie ślinianek, nawracające zapalenie ślinianek, przewlekłe zapalenie ślinianek.

• nagminne zapalenie ślinianek przyusznych (przyusznic) – inaczej świnka. Jest to choroba wieku dziecięcego, którą wywołują paramykowirusy. Często dzieci przechodzą ją bezobjawowo lub łagodnie, jednakże trzeba pamiętać, że jest to choroba obciążona wysokim ryzykiem powikłań. Najczęstsze objawy choroby ślinianek przyusznych to ból i obrzęk gruczołów ślinowych – najpierw opuchlizna jest jednostronna, następnie obustronna. Chory może też odczuwać suchość w ustach i problemy z przełykaniem

• wirusowe zapalenie ślinianek – takie infekcje objawiają się bólem i obrzękiem gruczołów ślinowych. Przyczynami są wirusy – cytomegalowirus (CMV), wirus Epsteina-Barr, wirus Coxackie, wirusy ECHO, wirusy grypy i paragrypy

• bakteryjne zapalenie ślinianek – zazwyczaj jest to ostre ropne zapalenie ślinianki przyusznej wywoływane przez gronkowce, które naturalnie bytują w jamie ustnej. W przypadku infekcji bakteryjnej pojawia się ropna wydzielina, jej obecność wywołuje nieprzyjemny zapach z ust

• nawracające zapalenie ślinianek – najczęściej dotyczy dzieci, kilkudniowe objawy zapalenia ślinianek powtarzają się kilka razy w ciągu roku. Nie wiadomo do końca, co prowadzi do tych nawrotów

• przewlekłe zapalenie ślinianek – może przybierać postać choroby Küttnera, czyli przewlekłego twardniejącego zapalenia ślinianki. Zwykle dotyczy ślinianki podżuchwowej. Choroba rozwija się najczęściej jako powikłanie kamicy ślinianek, występuje zazwyczaj u mężczyzn po 60. roku życia

• Kamienie ślinowe i ich powstawanie

Kamica ślinowa to choroba, w przebiegu której w przewodach wyprowadzających gromadzą się złogi mineralne. Jeśli chodzi o choroby ślinianek podżuchwowych, to zwykle kamienie ślinowe tworzą się właśnie w nich. Wynika to z faktu, że gruczoły ślinowe podżuchwowe produkują gęstszą ślinę, która ma wyższą zawartość minerałów.

Przyczyną powstawania kamieni są też nieprawidłowości w produkcji minerałów przez gruczoły oraz nieprawidłowości w budowie przewodów wyprowadzających. Należy też wspomnieć, że kamica może być powikłaniem stanu zapalnego ślinianek.

W wyniku zablokowania przepływu i zastoju śliny dochodzi do powiększenia gruczołu, objawia się to silnym bólem głównie podczas jedzenia. Obecność kamieni ślinowych często prowadzi do rozwoju stanu zapalnego, ropni oraz torbieli.

Zespół Sjögrena – choroba autoimmunologiczna

Choroby autoimmunologiczne to schorzenia polegające na tym, że organizm atakuje swoje własne komórki i tkanki, uznając je za zagrożenie. Zespół Sjögrena jest przewlekłą chorobą zapalną o podłożu autoimmunologicznym, która dotyczy gruczołów wydzielania zewnątrzwydzielniczego – głównie ślinianek i gruczołów łzowych. W przebiegu choroby dochodzi do uszkodzenia tych gruczołów, co skutkuje zmniejszeniem produkcji śliny i łez.

Typowa jest suchość w ustach, suchość oczu, uczucie piasku pod powiekami oraz suchość błon śluzowych nosa, gardła i narządów płciowych. W niektórych przypadkach choroba daje także objawy ze strony innych narządów i układów. Pojawiają się bóle mięśni i stawów, przewlekłe zmęczenie, mrowienie i drętwienie, objawy związane z płucami, wątrobą, nerkami lub tarczycą.

Objawy chorób ślinianek

Niezależnie od tego, jakie choroby ślinianek się rozwinęły, dolegliwości z nimi związane zwykle występują przede wszystkim w obrębie jamy ustnej i gardła. Choć oczywiście mogą też pojawiać się objawy ogólne – zazwyczaj jest to gorączka, stan podgorączkowy i osłabienie.

Opuchlizna i ból okolicy ślinianek

Bardzo charakterystyczne są opuchnięte ślinianki. Obrzęk może być jednostronny lub obustronny. Nie zawsze jest on bardzo duży, czasem powiększenie ślinianki wyczuwalne jest dopiero podczas badania palpacyjnego. Wraz z opuchlizną najczęściej pojawia się ból ślinianek. Dolegliwości bólowe zazwyczaj nasilają się podczas jedzenia.

Zaburzenia wydzielania śliny

Jako typowe objawy choroby ślinianek wymienia się też zaburzenia wydzielania śliny. Zwykle mówi się o zmniejszonej ilości śliny, co prowadzi do suchości w jamie ustnej i trudności z przełykaniem. Jednakże możliwe jest również nadmierne ślinienie. Jego przyczyną mogą być stany zapalne ślinianek i nowotwory ślinianek.

Suchość jamy ustnej i jej konsekwencje

Bezpośrednio ze zmniejszonym wydzielaniem śliny związana jest suchość w ustach. Chory ma trudności w mówieniu i połykaniu, ma ochrypły głos i osłabione odczuwanie smaku. Ponadto zmniejszona ilość śliny sprzyja próchnicy i innym problemom stomatologicznym.

Przyczyny problemów ze śliniankami

Można wymienić cały szereg czynników, które powodują choroby ślinianek podjęzykowych, podżuchwowych i przyusznych. Zwykle jest to infekcja ślinianek, ale trzeba pamiętać, że ból ślinianek może wynikać też z nieprawidłowej pracy ślinianek i zaburzonego odprowadzania wydzieliny, wad anatomicznych, procesów autoimmunologicznych i nowotworowych.

Infekcje bakteryjne i wirusowe

Zapalenie ślinianek ma zwykle podłoże bakteryjne lub wirusowe. Może to być np. nagminne zapalenie ślinianek przyusznych – świnka to najbardziej rozpoznawalna choroba powodująca powiększenie ślinianek. Jednakże nie tylko wirus świnki odpowiada za problemy ze śliniankami. Do tej grupy zalicza się też cytomegalowirusa, wirusy EBV, Coxackie, ECHO, grypy i paragrypy.

Jeśli chodzi o bakteryjne infekcje ślinianek, to najczęściej są to gronkowce, rzadziej Streptococcus viridans, Enterobacteriaceae, Haemophilus influenzae. Warto zwrócić uwagę, że bakteryjne zapalenie ślinianek dotyczy głównie osób dorosłych – zwłaszcza powyżej 60. roku życia. U dzieci infekcja ślinianek w większości przypadków ma podłoże wirusowe.

Kamienie blokujące przewody ślinowe

Kamienie w śliniankach to tak naprawdę twarde złogi minerałów – w większości fosforanów i węglanów wapnia. Odkładają się one w przewodach wyprowadzających, rzadziej w miąższu gruczołu ślinowego. Powodują zatrzymanie odpływu śliny.

Choroby autoimmunologiczne

Choroby ślinianek mogą mieć podłoże autoimmunologiczne, np. zespół Sjögrena. Należy jednak dodać, że możliwy jest też rozwój sarkoidozy ślinianek. Sarkoidoza to schorzenie autoimmunologiczne, w przebiegu którego w różnych narządach powstają guzki zapalne – ziarniniaki. Sarkoidoza ślinianek najczęściej rozwija się w śliniankach przyusznych. Jej objawem może być obustronne, niebolesne powiększenie gruczołu, zmniejszenie wydzielania śliny i suchość w jamie ustnej.

Diagnostyka chorób ślinianek

Samodzielne rozpoznanie chorych ślinianek nie jest takie proste. W przypadku pojawienia się niepokojących objawów, np. bólu w obrębie ślinianek, utrzymującej się suchości w jamie ustnej należy się skonsultować z lekarzem, który przeprowadzi wywiad i badania fizykalne, a w razie potrzeby skieruje na dodatkowe badania.

Badanie fizykalne jamy ustnej

Najważniejszym krokiem w diagnostyce chorób ślinianek jest wywiad i badania fizykalne. Lekarz palcami bada, czy ślinianki są powiększone i tkliwe, ogląda wnętrze jamy ustnej, sprawdza, czy gruczoły nie są zaczerwienione. Często już na podstawie takiej oceny ślinianek lekarz jest w stanie określić, z jaką chorobą się mierzymy.

Obrazowanie – USG, sialografia, MR

W przypadku wątpliwości lub podejrzenia poważniejszych chorób lekarz może zlecić wykonanie badań obrazowych:

• USG – m.in. uwidacznia ewentualne obrzęki, stany zapalne i kamienie w śliniankach, pozwala ocenić miąższ gruczołu

• RTG – rekomendowane w przypadku wykrywania kamieni

• rezonans magnetyczny – w przypadku guzków pomaga ocenić, czy są to zmiany złośliwe

• tomografia komputerowa – pomaga ocenić struktury ślinianek, umożliwia wykrywanie guzów i złogów

Bardziej specjalistycznym badaniem jest sialografia, czyli ocena przewodów ślinowych. Jest to badanie RTG z kontrastem, które umożliwia zlokalizowanie np. blokad i zwężeń przewodów.

Prawidłowe rozpoznanie chorych ślinianek czasem wymaga również sialoendoskopii, czyli badania, które ocenia wnętrze przewodów ślinowych. Wprowadza się do nich endoskop, aby dokładnie je obejrzeć, podczas sialoendoskopii można również usunąć kamienie ślinowe.

Badania laboratoryjne i biopsja

Gdy lekarz podejrzewa nowotwór, konieczna jest biopsja. Natomiast w celu potwierdzenia zespołu Sjögrena należy wykonać badania laboratoryjne – oznaczenie swoistych autoprzeciwciał, stężenia globulin i RF (czynnika reumatoidalnego).

Metody leczenia chorób ślinianek

Leczenie chorób ślinianek zależne jest od przyczyny – może obejmować m.in. leczenie farmakologiczne i chirurgiczne. Jednocześnie wskazane jest leczenie objawowe, zwykle stosuje się leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe.

Leczenie farmakologiczne i antybiotykoterapia

Leczenie farmakologiczne to nie tylko leki przeciwbólowe. Jeśli infekcja ślinianek ma podłoże bakteryjne, lekarz przepisuje antybiotyki. Stosuje się także leki przeciwzapalne, a przy chorobach autoimmunologicznych – leki immunosupresyjne. Przy kamicy i zaburzeniach wydzielania śliny lekarz może zlecić preparaty (np. gumy i pastylki do ssania) pobudzające jej wydzielanie, w niektórych przypadkach konieczne może być włączenie substytutów śliny.

Stymulacja mechaniczna i masaż

W sytuacji, gdy chory zmaga się z niedoborem śliny, oprócz leków i różnych preparatów rozwiązaniem jest mechaniczna stymulacja ślinianek, która poprawia przepływ śliny. Masaż ślinianek zaleca się wykonywać kilka razy w ciągu dnia. Należy wykonywać delikatne okrężne ruchy w okolicy dużych gruczołów ślinowych – ruchy powinny być kierowane od podstawy gruczołu do jego ujścia w jamie ustnej. Wspomagająco można stosować ciepłe okłady, które rozluźniają mięśnie przewodów ślinowych i zwiększają przepływ śliny.

Leczenie chirurgiczne kamieni ślinowych

Choć stymulacja ślinianek i stosowanie środków zwiększających wydzielanie śliny jest wystarczające do wypłukania niewielkich kamieni ślinowych, to przy większych konieczne jest chirurgiczne lub endoskopowe usuwanie złogów. Leczenie chirurgiczne jest wymagane w sytuacji, gdy został zdiagnozowany guz ślinianki. Wówczas wycina się zmianę z otaczającymi tkankami lub cały gruczoł, a czasem także sąsiadujące węzły chłonne. Dodatkowo w przypadku nowotworów złośliwych stosuje się radioterapię.

Pielęgnacja i profilaktyka

Dzięki odpowiedniej higienie i pielęgnacji jamy ustnej oraz zdrowej diecie można uniknąć wielu problemów związanych z funkcjonowanie ślinianek. Wprawdzie w ten sposób nie da się wyeliminować wszystkich zagrożeń, ale i tak warto dbać o swoje gruczoły ślinowe.

Higiena jamy ustnej przy chorobach ślinianek

O higienę jamy ustnej trzeba dbać na co dzień, to nie podlega żadnej dyskusji! Należy dokładnie szczotkować zęby oraz stosować nici dentystyczne i płyny do płukania jamy ustnej. Ważne są też regularne kontrole u stomatologa. W przypadku stwierdzenia choroby ślinianek warto trochę większą uwagę zwrócić na stosowane środki pielęgnacyjne. Dobrze się wtedy sprawdzi nawilżająca pasta do zębów oraz płyny do płukania jamy ustnej o działaniu antybakteryjnym.

Nawilżanie i stymulacja wydzielania śliny

Jednym z najlepszych sposób dbania o ślinianki jest prawidłowe nawodnienie organizmu. Picie dużej ilości wody wspiera produkcję śliny. Jeśli lekarz zdiagnozował obecność niewielkich złogów, warto w naturalny sposób pobudzać wydzielanie śliny, w tym celu należy np. ssać kwaśne cukierki lub cytrynę. W aptekach można też kupić aerozole do nawilżania śluzówki jamy ustnej.

Dieta i nawyki wspierające zdrowie ślinianek

Codzienna dieta powinna bazować na świeżych, nieprzetworzonych produktach, które zapewniają podaż niezbędnych składników odżywczych, witamin i składników mineralnych. Warto spożywać kwaśne potrawy i napoje. Wskazane jest unikanie alkoholu, kofeiny i papierosów, które działają wysuszająco. Nawykiem, który trzeba wypracowywać już od najmłodszych lat, jest dbanie o higienę jamy ustnej.

Objawy choroby ślinianek powinny zawsze zostać skonsultowane z lekarzem. Mogą bowiem wymagać stosowania leków dostępnych na receptę lub wykonania specjalistycznego zabiegu. Co powinno zaniepokoić? O tym, że dzieje się coś złego, mogą świadczyć opuchnięte ślinianki, suchość w ustach i ból w obrębie ślinianek nasilający się podczas jedzenia!

Autor wpisu: mgr farm. Jarosław Buczarski Farmaceuta z wykształcenia i zamiłowania, zwolennik rozszerzonej opieki farmaceutycznej. Zainteresowania: medycyna, chemia leków, zdrowie, opieka farmaceutyczna.