Co to jest endometrioza?

mgr farm. Jarosław Buczarski

Endometrioza jest chorobą ginekologiczną, w przebiegu której dochodzi do nieprawidłowego rozrostu endometrium poza jamą macicy. Wiąże się to nierzadko z potwornym wręcz bólem. Ogromnym problemem jest to, że endometrioza jest trudna do diagnozowania i jeszcze trudniejsza do leczenia. Dobrą wiadomością jest to, że od 1 lipca 2025 roku kobiety mogą liczyć na refundację z NFZ w zakresie diagnostyki oraz leczenia!

Spis treści:

• Czym jest endometrioza?
• Przyczyny endometriozy
• Objawy endometriozy
• Diagnostyka endometriozy
• Stopnie zaawansowania endometriozy

Czym jest endometrioza?

Endometrioza (gruczolistość macicy) to choroba ginekologiczna, na którą choruje do 15% kobiet w wieku rozrodczym na całym świecie. Szacuje się, że w Polsce dotyczy ona ponad miliona kobiet, przy czym biorąc pod uwagę niezdiagnozowane przypadki, liczba ta może być nawet trzykrotnie wyższa. 

Czy endometrioza to rak? Nie, endometrioza nie jest nowotworem złośliwym, choć u kobiet z tym schorzeniem istnieje zwiększone ryzyko rozwoju niektórych rodzajów nowotworów, m.in. raka jajnika – endometrialnego i jasnokomórkowego, a także chłoniaków nieziarniczych, raka tarczycy, raka jelita grubego, czerniaka. 

Definicja i mechanizm choroby 

Co to jest endometrioza? Jest to schorzenie, w przebiegu którego tkanka przypominająca śluzówkę macicy – endometrium – rozwija się poza jamą macicy. Tkanka endometrialna znajdująca się poza macicą nadal pozostaje aktywna wydzielniczo i reaguje na zmiany hormonalne, które zachodzą w cyklu miesiączkowym. 

Co miesiąc endometrium w macicy się rozrasta, przygotowując się na przyjęcie zarodka. W sytuacji, gdy nie dochodzi do zapłodnienia, komórki ulegają złuszczeniu i są usuwane wraz z krwią miesięczną. Endometrium znajdujące się poza jamą macicy także się złuszcza i krwawi, jednakże nie jest wydalane z organizmu. W wyniku tego rozwijają się przewlekłe stany zapalne, infekcje oraz tworzą się zgrubienia, zrosty i blizny. 

Często można się spotkać z pytaniem, co to jest endometrioza szyjki macicy lub co to jest endometrioza jajnika? Jest to po prostu endometrioza z tą różnicą, że w pierwszym przypadku endometrium rozrosło się w szyjce macicy, zaś w drugim – w jajnikach, gdzie często w przebiegu choroby tworzą się też torbiele endometrialne. 

Lokalizacja ognisk endometriozy 

Gdzie mogą powstawać ogniska endometriozy? Zwykle rozwijają się one w obrębie m.in.: 

• jajników i jajowodów

• otrzewnej miednicy mniejszej

• przegrody odbytniczo-pochwowej

• jelita grubego

• pęcherza moczowego, moczowodów

Należy jednak wiedzieć, że ogniska endometrialne mogą się tworzyć nawet w nerwach miednicy, szyjce macicy, pochwie, piersiach, okolicy pachwinowej, przeponie, płucach, siatkówce oka, w skórze i mózgu. Czasem powstają one w bliznach pooperacyjnych, np. po cesarce. 

Endometrioza jako choroba przewlekła 

Czy endometrioza jest uleczalna? Nie, jest to przewlekła choroba o nieprzewidywalnym przebiegu, której nie da się wyleczyć. Współczesna medycyna oferuje jedynie metody łagodzenia bólu, spowalniania choroby i przedłużania szans na zajście w ciążę. Leczenie endometriozy jest skomplikowane, kobiety po diagnozie muszą być przygotowane na to, że czeka je długoterminowa terapia. Co gorsza, mimo podjęcia odpowiednich działań może dochodzić do nawrotów choroby. 

Endometrioza ma ogromny wpływ na jakość życia, dlatego ważne jest również wsparcie psychologiczne – przewlekły ból utrudnia normalne funkcjonowanie, prowadzi do izolacji, może przyczyniać się do stanów lękowych i depresji.

Przyczyny endometriozy 

Nie do końca wiadomo, dlaczego dochodzi do rozrostu endometrium poza jamą macicy. Trudności w ustaleniu przyczyny endometriozy, jak i jej zmienność sprawiły, że przez lata kobiety szukające pomocy były ignorowane. Obecnie sytuacja nieco się poprawiła, choć nadal brakuje lekarzy z doświadczeniem w diagnozowaniu i leczeniu tego schorzenia. 

Uważa się, że powstawanie endometriozy jest związane ze współistnieniem czynników genetycznych, hormonalnych, odpornościowych i środowiskowych. Jedną z kluczowych hipotez dotyczących endometriozy wydaje się teoria wstecznej menstruacji. 

Teoria wstecznej menstruacji 

Teoria wstecznego miesiączkowania (teoria transplantacyjna) mówi o tym, że część krwi menstruacyjnej, w której znajdują się komórki śluzówki macicy, nie zostaje usunięta z macicy w sposób prawidłowy, tylko przepływa przez jajowody do góry – do jamy otrzewnej. Tam owe komórki się zagnieżdżają i namnażają, przyczyniając się do rozwoju ognisk endometrium poza jamą macicy. 

Teoria wstecznej menstruacji jest tylko częściowym wytłumaczeniem mechanizmu powstawania endometriozy. Szacuje się, że to zjawisko występuje nawet u 90% kobiet w wieku rozrodczym, jednakże tylko w niektórych przypadkach prowadzi do rozwoju gruczolistości macicy. 

Czynniki genetyczne i dziedziczne 

Coraz więcej badań potwierdza, że endometrioza ma podłoże genetyczne. Nie zidentyfikowano wprawdzie konkretnego genu, który zwiększa ryzyko jej rozwoju, wiadomo jedynie, że kluczowe są tu geny znajdujące się na chromosomach 1 i 7. O dziedzicznym charakterze endometriozy świadczy to, że kilkukrotnie wyższe ryzyko zachorowania występuje u kobiet, u których w rodzinie zdarzały się przypadki tego schorzenia. 

Rola układu immunologicznego 

W mechanizmie powstawania endometriozy znacznie mają zaburzenia odporności. W ich wyniku komórki endometrium znajdujące się poza macicą nie są usuwane przez komórki układu odpornościowego, gdyż nie są rozpoznawane jako zagrożenie. U kobiet z endometriozą stwierdza się wzmożoną produkcję cytokin (m.in. nadprodukcję czynnika TNF), która powoduje lokalne upośledzenie odporności, a to zaś umożliwia przetrwanie komórek endometrium w nieprawidłowych miejscach. 

To jednak nie wszystkie możliwe przyczyny endometriozy. Wśród nich wymienia się m.in. wady rozwojowe macicy, urazy, przebyte zakażenia lub zabiegi operacyjne (np. cesarskie cięcie), infekcje bakteryjne, nadmiar estrogenów, wczesne wystąpienie pierwszej miesiączki i krótkie cykle miesiączkowe oraz współistnienie chorób autoimmunologicznych. 

Warto też wspomnieć o teorii metaplazji tkankowej, według której zdrowe komórki pokrywające otrzewną lub inne narządy mogą ulegać spontanicznym przekształceniom w komórki przypominające endometrium. Może się to odbywać np. pod wpływem czynników genetycznych, biochemicznych lub hormonalnych. 

W kwestii, dlaczego ogniska endometrialne pojawiają się w tak odległych miejscach jak np. płuca i mózg, wytłumaczenia można szukać w teorii migracji komórek endometrium przez układ krwionośny i limfatyczny. Na samym końcu trzeba też zwrócić uwagę na czynniki środowiskowe, np. stres, siedzący tryb życia, spożywanie czerwonego mięsa i dużej ilości cukrów prostych, palenie papierosów, ekspozycję na zanieczyszczenia, metale ciężkie i dioksyny.

Objawy endometriozy 

Czy endometrioza jest groźna? Jak się objawia? Jako główne objawy endometriozy wymienia się silne bóle w obrębie miednicy, które znacząco wpływają na codzienne funkcjonowanie. Bywają na tyle dotkliwe, że wyłączają kobietę z normalnego życia. Objawy endometriozy zazwyczaj nasilają się podczas menstruacji, co dodatkowo wywołuje osłabienie, zmęczenie oraz fizyczny i psychiczny dyskomfort. Należy jednak zaznaczyć, że zdarzają się przypadki endometriozy przebiegającej całkowicie bezobjawowo. 

Ból jako główny objaw choroby 

Jak wygląda endometrioza? Przerost endometrium (przerost endometriozy) powoduje ból, bardzo silny, ostry, rwący ból okolicy brzucha i miednicy. Po pierwsze mowa o bardzo bolesnych bólach menstruacyjnych. Choć bóle miesiączkowe są zupełnie normalnym zjawiskiem, to już bóle tak silne, że powodują omdlewanie, nim nie są – to objawy patologiczne, wymagające diagnostyki! 

Po drugie może to być przewlekły ból miednicy. Po trzecie endometrioza może się przejawiać głębokim bólem w trakcie stosunku. Ponadto dolegliwościom bólowym w obrębie brzucha i miednicy może towarzyszyć m.in. ból pleców, ból podczas oddawania moczu, częstomocz, ból podczas wypróżniania, biegunki, zaparcia oraz wzdęty, duży brzuch – tzw. endobelly. 

Na koniec trzeba wspomnieć, że z powodu tego, iż ogniska endometriozy mogą powstawać w przeróżnych, także bardzo odległych częściach ciała, objawy endometriozy mogą być nietypowe. Jeśli będą zlokalizowane w klatce piersiowej, w trakcie menstruacji mogą pojawiać się duszności i krwioplucie. Ogniska w obrębie przepony mogą powodować silny ból barku. 

Zaburzenia miesiączkowania 

Charakterystyczne dla endometriozy są zaburzenia miesiączkowania. Większość chorych nie tylko odczuwa silny ból menstruacyjny, ale i ma obfite miesiączki trwające dłużej niż normalnie. Dużym problemem jest nieregularność cyklów, cykle bezowulacyjne, także krwawienia i plamienia pojawiające się między miesiączkami. 

Problemy z płodnością 

Endometrioza jest bezpośrednio związana z upośledzeniem płodności. Rozwijające się poza macicą ogniska endometrium mogą przyczyniać się do powstawania zmian strukturalnych oraz funkcjonalnych narządów rozrodczych – jajników i jajowodów. Powstające zrosty i blizny zakłócają funkcjonowanie układu rozrodczego, m.in. zaburza to przemieszczanie się komórki jajowej i plemników. 

Skutkiem endometriozy jest upośledzenie procesu owulacji – powoduje ona zmiany hormonalne, co objawia się nieregularnymi cyklami oraz brakiem jajeczkowania. W przebiegu endometriozy spada też jakość komórek jajowych. Ponadto częste są też problemy z zagnieżdżeniem się zarodka. 

Faktem jest, że wiele kobiet z endometriozą jest niepłodnych, ale spora część mimo problemów może nadal zajść w ciążę. Kobiety poddawane są różnym kuracjom, w ostateczności stosuje się procedurę in vitro. Aby zwiększyć szanse na dziecko, rekomendowane jest zamrażanie jajeczek.

Diagnostyka endometriozy 

Choć endometrioza w większości przypadków objawia się bardzo silnym bólem, to jej rozpoznanie wcale nie jest oczywiste. Często proces diagnostyczny trwa latami, a kobiety cierpią w oczekiwaniu na diagnozę, stopniowo popadając w coraz większą frustrację. W tym czasie choroba się rozwija, ogniska endometrialne się rozprzestrzeniają, powstaje coraz więcej zrostów. Czym grozi nieleczona endometrioza? 

Im dłużej kobieta nie jest zdiagnozowana i nie rozpoczyna właściwego leczenia, tym większe ryzyko, że dojdzie do niepłodności, a nawet konieczności usunięcia narządów rodnych. Przewlekły ból będzie ciągle obniżał jakość życia. Może także dochodzić do uszkodzeń innych organów, np. do niedrożności jelit. 

Czy endometrioza jest śmiertelna? Jest to choroba przewlekła i nieuleczalna, ale nie śmiertelna. Trzeba jednak przypomnieć, że jej powikłania już tak. Oprócz wspomnianych powyżej uszkodzeń narządów zwiększa ona ryzyko rozwoju niektórych typów nowotworów. 

Pojawienie się ciężkich objawów bólowych podczas miesiączki (zwłaszcza gdy w rodzinie zdarzały się przypadki endometriozy) oraz problemów z zajściem w ciążę, to sygnał, że trzeba się skonsultować z lekarzem! 

Badanie ginekologiczne i wywiad 

Podstawą jest zawsze wywiad lekarski oraz standardowe badania ginekologiczne. Od razu trzeba przestrzec, że z uwagi na nieoczywisty charakter objawów wielu lekarzy nie traktuje pacjentek zgłaszających się z silnymi bólami na poważnie i zamiast szukać potwierdzenia endometriozy, kierują kobietę do innych specjalistów. Ważny jest więc, wybór odpowiedniego ginekologa specjalizującego się w diagnostyce i leczeniu endometriozy. 

USG i rezonans magnetyczny 

Po przeprowadzeniu wywiadu lekarz powinien wykonać USG dopochwowe. Badanie ultrasonografem pozwala wykryć nieprawidłowości w narządach miednicy małej, umożliwia m.in. ocenę struktury jajników. Należy jednak powiedzieć, że nie zawsze USG jest w stanie uwidocznić ogniska endometriozy. 

Drugim badaniem, które wskazane jest do wykonania u kobiet z podejrzeniem endometriozy, jest rezonans magnetyczny. Pozwala on uzyskać dokładny obraz narządów miednicy i jamy brzusznej, co pomaga zidentyfikować typowe dla endometriozy zmiany. 

Pomocniczo można zrobić badania z krwi, np. stężenie markera CA-125. Dostępny jest też test EndoRNA, który bada poziom ekspresji genu FUT4. Przy endometriozie jest ona dużo wyższa. Choć badanie jest wiarygodne i przyspiesza postawienie diagnozy, to jego wadą jest wysoka cena, może kosztować około 2000zł. 

Laparoskopia jako złoty standard 

Laparoskopia uznawana jest za najdokładniejszą metodę diagnozowania endometriozy. W odróżnieniu od USG i rezonansu laparoskopia jest badaniem bardziej inwazyjnym. Zabieg polega na tym, że wprowadza się cienki endoskop z kamerą przez niewielkie nacięcie w jamie brzusznej. W ten sposób lekarz może obejrzeć wnętrze jamy brzusznej i ocenić liczbę oraz wielkość ewentualnych ognisk endometriozy, wykryć obecność zrostów i deformacji narządów, a także pobrać próbki do analizy histopatologicznej. 

Stopnie zaawansowania endometriozy 

Choć endometrioza kojarzy się głównie z bólem i niepłodnością, to trzeba zauważyć, że może ona przybierać różne postaci. Każda kobieta może ją przechodzić inaczej, w innych miejscach mogą się tworzyć jej ogniska. Dodatkowo schorzenie może mieć aż cztery stopnie zaawansowania. 

Klasyfikacja według ASRM 

Amerykańskie Towarzystwo Medyczne Rozrodu (ASRM) stworzyło klasyfikację endometriozy na podstawie wielkości i rozległości ognisk choroby oraz liczby i rodzaju zmian. Wyróżniono cztery stopnie: 

• minimalny – pierwszy stopień, ogniska są niewielkie – poniżej 5mm, w jajnikach i jajowodach obserwuje się nieunaczynione zrosty 

• łagodny – drugi stopień, średnica ognisk przekracza 5mm, pojawiają się zrosty między jajnikami i szerokimi więzadłami oraz w jajowodach, jajnikach, zagłębieniu maciczno-odbytniczym. Ponadto u niektórych kobiet występują torbiele czekoladowe i polipy endometrialne 

• umiarkowany – trzeci stopień, zrosty łączą więzadła szerokie (krzyżowo-maciczne) z jajnikami, zauważyć można też zrosty jajników oraz zrosty w zagłębieniu maciczno-odbytniczym 

• ciężki – czwarty stopień, w badaniu palpacyjnym i ginekologicznym stwierdza się brak ruchomości macicy, co więcej, jest ona przyrośnięta w tyłozgięciu do jelit. Zrosty pojawiają się między jelitami i otrzewną zagłębienia maciczno-odbytniczego, trzonem macicy lub więzadłami maciczno-odbytniczymi. Ogniska tworzą się w szyjce macicy, pochwie, jak również rozprzestrzeniają się poza miednicę mniejszą 

Warto powiedzieć, że stopień zaawansowania choroby nie jest tożsamy z tym, w jaki sposób się ona manifestuje. Mianowicie ból nie do zniesienia może się pojawiać nawet w łagodnej postaci endometriozy, zaś jej ciężka postać może przebiegać bezobjawowo. 

Endometrioza minimalna i łagodna 

Leczenie endometriozy jest uzależnione od stopnia zaawansowania choroby. W przypadku pierwszego lub drugiego stopnia zazwyczaj stosuje się leczenie farmakologiczne. Podczas wyboru najlepszej terapii pod uwagę bierze się także to, ile kobieta ma lat i czy deklaruje chęć posiadania potomstwa. Leczenie farmakologiczne rekomendowane jest m.in. u kobiet młodych, które przez najbliższe lata nie planują ciąży. 

Jeśli chodzi o środki farmakologiczne, to zalecane są przede wszystkim leki hormonalne – leki antykoncepcyjne, progestageny, inhibitory aromatazy, analogi GnRH. W celu zmniejszenia bólu i ograniczenia stanu zapalnego stosuje się leki przeciwbólowe z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych. W przypadku braku reakcji na leczenie farmakologiczne lub przeciwwskazań do jego wdrożenia wskazane jest laparoskopowe usuwanie ognisk choroby i zrostów. 

Oprócz leków i zabiegów ważne jest holistyczne podejście do zdrowia. Wskazane jest m.in. stosowanie diety przeciwzapalnej i antyoksydacyjnej. Szczególną uwagę zwraca się na zwiększoną podaż kwasów Omega-3, witaminy C, witaminy E, witaminy A, kwasu foliowego, selenu, cynku, żelaza. W porozumieniu z lekarzem można rozpocząć suplementację witaminy D. Witamina D pomaga łagodzić stan zapalny, a kwas foliowy obniża ryzyko endometriozy. Witamina C i witamina E to silne antyoksydanty. 

Zaawansowane postacie choroby 

Trzeci i czwarty stopień endometriozy w większości przypadków wymaga operacyjnego usunięcia ognisk choroby, zrostów i torbieli. Stosuje się albo leczenie zachowawcze, albo radykalne. Zabieg laparoskopowy jest preferowany w leczeniu mniej zaawansowanych postaci endometriozy, w sytuacji, gdy ogniska są duże lub rozsiane po całej jamie brzusznej, wskazana jest laparotomia, czyli rozcięcie powłok brzusznych w celu uzyskania dostępu do narządów wewnętrznych. 

• Zachowawcze leczenie chirurgiczne polega na usunięciu ognisk choroby i przywróceniu prawidłowej ruchomości i funkcjonowania narządów miednicy mniejszej 

• Radykalne leczenie chirurgiczne wiąże się z całkowitym usunięciem macicy i przydatków, co oznacza wywołanie u kobiety menopauzy chirurgicznej 

Endometrioza jest poważnym schorzeniem, które nie tylko wywołuje fizyczny ból, ale i odciska piętno na psychice kobiety. W ostatnich latach nieco poprawiła się sytuacja w zakresie diagnostyki i dostępności leczenia, jednak nadal endometrioza pozostaje chorobą trudną do rozpoznania i nieuleczalną.

Autor wpisu: mgr farm. Jarosław Buczarski Farmaceuta z wykształcenia i zamiłowania, zwolennik rozszerzonej opieki farmaceutycznej. Zainteresowania: medycyna, chemia leków, zdrowie, opieka farmaceutyczna.