Czym jest wstrząs anafilaktyczny i jak powinna przebiegać pierwsza pomoc, gdy się pojawi?
16.04.2024Wstrząs anafilaktyczny to najcięższa postać reakcji uczuleniowej. Jej przebieg jest gwałtowny i stanowi zagrożenie dla życia. Anafilaksję mogą wywołać różne alergeny, np. jad owada (m.in. pszczoły), niektóre leki (m.in. niesteroidowe leki przeciwzapalne), pokarmy (m.in. orzeszki ziemne i owoce morza). Jak wygląda pierwsza pomoc w przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego?
Spis treści:
- Co to jest wstrząs anafilaktyczny?
- Jakie mogą być przyczyny anafilaksji i co może ją wywołać?
- Jakie objawy towarzyszą wstrząsowi anafilaktycznemu?
- Co należy zrobić, gdy wystąpi wstrząs anafilaktyczny?
- Jak wygląda leczenie anafilaksji?
- Jak zapobiegać wstrząsowi anafilaktycznemu?
Co to jest wstrząs anafilaktyczny?
Anafilaksja jest ciężką i potencjalnie zagrażającą życiu reakcją nadwrażliwości (uogólnioną lub układową), zwykle ma charakter alergiczny, choć może ją wywołać również czynnik niealergiczny. Wstrząs anafilaktyczny (inaczej szok anafilaktyczny, szok alergiczny) jest jej najcięższą postacią. Cechuje się on nagłym i nieprzewidywalnym przebiegiem. Jeśli nie zostanie podjęte natychmiastowe leczenie, wstrząs anafilaktyczny może doprowadzić do śmierci! Szok alergiczny cechuje się tym, że zwykle nie pojawia się podczas pierwszego kontaktu z alergenem, dopiero przy którejś z kolei ekspozycji.
Najczęściej anafilaksja występuje w odpowiedzi na kontakt z różnymi alergenami, zwykle są to pokarmy, leki, jad owadów lub substancje środowiskowe. Niemniej jednak to, czy dany alergen wywoła u kogoś tak ciężką reakcję alergiczną, zależy od indywidualnej wrażliwości danej osoby. W wyniku kontaktu z alergenem dochodzi do szybkiego uwolnienia takich substancji jak np. histamina. W ciągu zaledwie kilku sekund lub kilku minut wywołują one zaburzenia m.in. w funkcjonowaniu układu oddechowego i sercowo-naczyniowego, w tym rozszerzenie naczyń krwionośnych, skurcz mięśni gładkich, nagły spadek ciśnienia krwi.
Kluczowe jest zidentyfikowanie potencjalnych wyzwalaczy szoku histaminowego i ich unikanie! Obowiązkowo każda osoba narażona na wystąpienie anafilaksji musi się zaopatrzyć we wstrzykiwacz z dawką adrenaliny (tzw. epipen). Jest to substancja, która jest niezbędna w przypadku, gdy dojdzie do wstrząsu anafilaktycznego – zwęża naczynia krwionośne i łagodzi objawy alergiczne. Trzeba pamiętać, że szok anafilaktyczny zawsze wymaga natychmiastowej pomocy medycznej!
O ile zwykła reakcja alergiczna może być stosunkowo łagodna, tak w przypadku anafilaksji reakcja jest bardzo silna. Objawy wstrząsu anafilaktycznego pojawiają się zwykle w ciągu kilku sekund bądź kilku lub kilkunastu minut od kontaktu z alergenem. Są też sytuacje, gdy uwidaczniają się po dłuższym czasie, są to tzw. reakcje późne. Typowe dla nich jest to, że bardzo szybko się nasilają. Anafilaksja jest stanem zagrażającym życiu, dlatego każdy powinien wiedzieć, jak się zachować, gdy u kogoś w najbliższym otoczeniu wystąpi wstrząs anafilaktyczny!
Jakie mogą być przyczyny anafilaksji i co może ją wywołać?
Wyzwalaczy anafilaksji jest wiele, przy czym o wystąpieniu szoku anafilaktycznego decyduje indywidualna wrażliwość. Jako najczęstsze przyczyny wstrząsu anafilaktycznego wymienia się takie produkty spożywcze jak: orzechy (głównie fistaszki), ziarna sezamu, ryby, owoce morza (głównie skorupiaki), jajka kurze, pszenica, soja, mleko krowie, niektóre owoce i warzywa (np. kiwi i awokado). Równie częstą przyczyną wystąpienia szoku anafilaktycznego może być jad owada, silną reakcję może wywołać użądlenie pszczoły, szerszenia lub osy.
Niektóre leki, w tym antybiotyki (np. penicylina) oraz niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. aspiryna), jak również środki kontrastowe (barwniki wykorzystywane podczas badań medycznych, np. w trakcie angiografii), szczepionki oraz znieczulenie ogólne to kolejne potencjalne przyczyny wstrząsu anafilaktycznego. Anafilaksja może też wystąpić podczas skórnych testów na alergię lub w trakcie odczulania. Szok alergiczny może pojawić się po kontakcie z lateksem. U niektórych osób, mimo badań i testów, nie daje się ustalić alergenu odpowiedzialnego za objawy wstrząsu anafilaktycznego, wówczas mówi się o anafilaksji idiopatycznej. Co ciekawe, wstrząs anafilaktyczny może być wywołany także mniej oczywistymi alergenami jak sierść kota, kurz, a także czynnikami niealergicznymi jak stres, nagła zmiana temperatury lub wysiłek fizyczny.
Kto jest najbardziej narażony na wystąpienie reakcji anafilaktycznej? Czynnikiem ryzyka jest tu historia wcześniejszej reakcji anafilaktycznej – u osób, u których w przeszłości stwierdzono anafilaksję, ryzyko jej ponownego wystąpienia jest wysokie. Ponadto osoby z alergiami, atopią lub z astmą są obarczone większym prawdopodobieństwem wystąpienia szoku anafilaktycznego, gdyż w takich przypadkach układ odpornościowy cechuje się większą reaktywnością na alergeny, w dodatku wystarczy wtedy naprawdę niewielka ilość substancji uczulającej do wywołania ciężkiej reakcji anafilaktycznej. Wstrząs anafilaktyczny częściej występuje u dzieci oraz u kobiet. Warto odnotować, że wstrząs anafilaktyczny u dziecka aż w 85% przypadków jest wywołany alergenami spożywczymi, rzadziej są to użądlenia owadów oraz leki. Anafilaksja u dzieci jest zawsze wskazaniem do hospitalizacji oraz do diagnostyki alergologicznej!
Jakie objawy towarzyszą wstrząsowi anafilaktycznemu?
Objawy wstrząsu anafilaktycznego mogą mieć różną intensywność, u każdej osoby szok histaminowy może przebiegać nieco inaczej. Dużo zależy od stopnia alergizacji organizmu oraz rodzaju i ilości alergenu. Znaczenie ma także droga wprowadzenia alergenu do organizmu, uważa się, że najbardziej gwałtowny przebieg ma szok anafilaktyczny po dożylnym podaniu alergenu, jak również po podaniu podskórnym i doustnym.
Do objawów wstrząsu anafilaktycznego zalicza się m.in. objawy skórne takie jak świąd, wysypka, pokrzywka, ogólne zaczerwienienie, obrzęk naczynioruchowy, w tym obrzęk twarzy, ust i języka. Ponadto może dojść do podrażnienia i stanu zapalnego oczu. Pojawiają się trudności z oddychaniem, duszności, świszczący oddech, kaszel, katar. Nierzadko chory traci kontakt słowno-logiczny z innymi ludźmi. Dodatkowo gwałtownie spada u niego ciśnienie krwi, pojawia się tachykardia – przyspieszona czynność serca i ból w klatce piersiowej, nudności, wymioty, biegunka, ból brzucha, skurcze żołądka i ból głowy.
Zaawansowana anafilaksja objawia się tzw. stridorem. Jest to wydobywający się z dróg oddechowych głośny świszczący dźwięk, który sygnalizuje, że doszło do ich zwężenia w wyniku znacznego obrzęku krtani. Czasem oddychanie jest tylko utrudnione, czasem jest całkowicie niemożliwe i przyczynia się do niedotlenienia organizmu. Ograniczony dostęp do tlenu powoduje sinawe zabarwienie skóry wokół ust oraz języka. Nagły stres i widmo zagrożenia życia wywołują niepokój, lęk i pobudzenie. W wyniku postępującego niedotlenienia mózgu może dojść m.in. do zawrotów głowy, szumu w uszach i nagłego osłabienia. Zaburzona praca układu oddechowego i układu krążenia może spowodować utratę przytomności, a nawet śmierć!
Wstrząs anafilaktyczny u dziecka przebiega najczęściej z wystąpieniem zaczerwienienia skóry i uczucia gorąca (co jest skutkiem szybkiego rozszerzenia się naczyń krwionośnych), pojawia się u niego pieczenie, swędzenie i duszności. Spada ciśnienie krwi, dochodzi do zaburzeń świadomości i utraty przytomności, mogą pojawić się też drgawki.
Co należy zrobić, gdy wystąpi wstrząs anafilaktyczny?
Widza o tym, jak udzielić pierwszej pomocy osobie przechodzącej wstrząs anafilaktyczny, może uratować jej życie. Kluczowa jest jak najszybsza reakcja! Nie ma w tym stwierdzeniu żadnej przesady, ale tu naprawdę liczy się każda sekunda. Wstrząs anafilaktyczny to najcięższa postać reakcji alergicznej, a podstawową zasadą w leczeniu alergii jest oczywiście przerwanie ekspozycji na alergen, np. w przypadku użądlenia owada, należy usunąć ostrożnie żądło.
Należy bezzwłocznie wezwać pogotowie, ewentualnie samodzielnie przetransportować osobę z anafilaksją do najbliższego szpitala. Chorego należy zabezpieczyć, układając go w pozycji leżącej z uniesionymi kończynami, ułatwi to utrzymanie przepływu krwi do narządów. Jeśli jednak wystąpią wymioty, wówczas bezpieczniejsza będzie pozycja boczna. Gdy dojdzie do nagłego zatrzymania oddychania i krążenia, trzeba podjąć resuscytację krążeniowo-oddechową i kontynuować ją aż do momentu przywrócenia oddechu i pulsu lub do czasu przyjazdu pogotowia.
Jeśli chory ma przy sobie adrenalinę, należy mu ją jak najszybciej podać! Gdy jest w stanie sam sobie wstrzyknąć lek, powinien to zrobić od razu po wystąpieniu pierwszych objawów. Na koniec warto przypomnieć, że podczas udzielania pomocy należy utrzymywać z chorym kontakt słowny i kontrolować jego stan. Ważne jest, aby pomóc mu zachować spokój, np. zapewniając, że wszystko będzie dobrze, a pomoc jest w drodze. Nawet w przypadku, gdy wydaje się, że sytuacja jest opanowana, to i tak chory musi zostać przewieziony do szpitala, gdyż objawy wstrząsu anafilaktycznego mogą powrócić, stan jego zdrowia wymaga przynajmniej 8-12 godzinnego monitorowania.
A czy osobie mającej objawy wstrząsu anafilaktycznego można podać leki na alergie? Zasadniczo nie zaszkodzą, jednak problem polega na tym, że z pewnością nie pomogą. W przypadku szoku histaminowego liczy się czas, a niestety leki takie jak glikokortykosteroidy lub leki przeciwhistaminowe nie zaczynają działać od razu, zwykle dopiero po kilkunastu minutach lub nawet po kilku godzinach. Innymi słowy, leki na alergie nie zastąpią adrenaliny. Można je jednak zastosować wspomagająco.
Jak wygląda leczenie anafilaksji?
Jak już wcześniej zostało powiedziane, leczenie wstrząsu anafilaktycznego polega na natychmiastowym podaniu adrenaliny! Należy ją wstrzyknąć domięśniowo w zewnętrzną stronę uda. Zastrzyk można wykonać nawet przez ubranie! Adrenalinę należy podać możliwie jak najszybciej.
Jak zapobiegać wstrząsowi anafilaktycznemu?
Jedynym sposobem umożliwiającym zapobieganie wstrząsowi anafilaktycznemu, jest unikanie alergenu! Osoby świadome swoich alergii mają łatwiej – wiedzą, co mogą, a czego nie mogą. Choć oczywiście nie ma żadnej gwarancji, że wstrząs anafilaktyczny i tak nie wystąpi. Niestety reakcje anafilaktyczne są praktycznie niemożliwe do przewidzenia! Osoby, które wcześniej doświadczyły anafilaksji, powinny mieć zawsze przy sobie wstrzykiwacz z adrenaliną. Zasad jego obsługi musi się nauczyć nie tylko chory, ale i osoby z jego najbliższego otoczenia.
Wstrząs anafilaktyczny może wystąpić u każdego! Oczywiście niektóre osoby są na to bardziej narażone, jednak wszyscy musimy mieć świadomość zagrożenia związanego z anafilaksją. Niezwykle ważne jest, aby wiedzieć, jak rozpoznać potencjalne objawy wstrząsu anafilaktycznego i wiedzieć, co w takiej sytuacji robić!
