Szkorbut - co to jest? Przyczyny, objawy i leczenie choroby
17.10.2023Obecnie szkorbut występuje bardzo rzadko, kiedyś jednak choroba ta zabijała miliony osób na całym świecie. Jej przyczyną jest niedobór witaminy C, czyli kwasu askorbinowego. Na niedobór witaminy C narażone są osoby, które nie dostarczają odpowiedniej ilości tego składnika wraz z dietą – przede wszystkim osoby, które nie jedzą warzyw i owoców! Jak objawia się szkorbut? Jak skutecznie go leczyć?
Spis treści:
- Co to jest szkorbut? Definicja i historia choroby
- Jakie są przyczyny szkorbutu?
- Jak objawia się szkorbut?
- W jaki sposób przebiega leczenie szkorbutu?
- Czym grozi nieleczony szkorbut?
- Jak zapobiegać szkorbutowi?
Co to jest szkorbut? Definicja i historia choroby
Szkorbut znany jest również jako gnilec, dzięgna lub cynga. Definicja szkorbutu określa go jako wielonarządową chorobę wynikającą z nasilonego niedoboru kwasu askorbinowego, czyli witaminy C. Dlaczego kwas askorbinowy jest taki istotny? Uczestniczy on w licznych procesach biochemicznych, w tym w syntezie kolagenu. Kolagen jest białkiem strukturalnym, które jest podstawowym budulcem wielu tkanek, odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie m.in. dziąseł, naczyń krwionośnych, skóry, mięśni, chrząstek, kości i zębów. Organizm samodzielnie produkuje kolagen, jednak do tego procesu absolutnie niezbędna jest witamina C!
W naszych czasach szkorbut nie stanowi dużego zagrożenia – zwłaszcza w krajach rozwiniętych, gdzie występuje bardzo rzadko. W społeczeństwach zachodnich diagnozowany jest głównie u osób, które są niedożywione lub nie są w stanie samodzielnie zadbać o prawidłową dietę, m.in. u osób starszych i osób z zaburzeniami psychicznymi. Szkorbut zdecydowanie częściej występuje w krajach rozwijających się, gdzie niedożywienie i niedobory pokarmowe są powszechnym problemem.
Zupełnie inaczej wyglądało to w przeszłości. Historia szkorbutu sięga setek lat wstecz, aż do starożytności, jednakże dopiero w XVIII wieku odkryto związek objawów gnilca z niedoborami żywieniowymi. Często szkorbut nazywany jest chorobą marynarzy lub żeglarzy, ponieważ wielu z nich padało ofiarą niedoboru witaminy C podczas wielkich wypraw morskich. Zgromadzone na statku zapasy świeżych warzyw i owoców nie wystarczały na wielomiesięczne podróże, z czasem u marynarzy pojawiały się objawy choroby, a większość z nich umierała w cierpieniu. Jednak szkorbut to nie była jedynie plaga na morzu, również na lądzie dziesiątkował on ludność, m.in. podczas wojen, oblężeń miast czy choćby kalifornijskiej gorączki złota, czyli zawsze wtedy, gdy ludzie pozbawieni byli dostępu do świeżych warzyw i owoców.
Jakie są przyczyny szkorbutu?
Całkowity brak lub poważny niedobór witaminy C to bezpośrednie przyczyny szkorbutu. W odróżnieniu od wielu innych witamin organizm nie potrafi samodzielnie syntezować kwasu askorbinowego. Co więcej, witamina C nie jest magazynowana w organizmie, jej nadmiar jest usuwany wraz z moczem. Jeśli nie jest regularnie dostarczana w pożywieniu, może się rozwinąć awitaminoza. U osób dorosłych dzienne zapotrzebowanie na witaminę C wynosi 75-90mg na dobę. Taką ilość bez problemu można dostarczyć wraz z pięcioma dziennymi porcjami warzyw i owoców. Warto też podkreślić, że w dzisiejszych czasach witamina C dodawana jest do wielu różnych produktów (np. do płatków śniadaniowych), co jeszcze bardziej ułatwia realizowanie dobowego zapotrzebowania na kwas askorbinowy. Skąd więc bierze się niedobór witaminy C?
Jeśli ktoś nie je owoców i warzyw, a podstawę jego diety stanowi wyłącznie wysokoprzetworzona żywnoś
całkowicie pozbawiona wartości odżywczej, może się u niego rozwinąć niedobór witaminy C. Czasem jest to świadome działanie, niektórzy po prostu wolą żywić się fast foodami. Jednakże przyczyny szkorbutu nie można upatrywać wyłącznie w złych nawykach żywieniowych, czasem gorsza jakość jedzenia wynika z ograniczeń finansowych. Niedożywienie i awitaminozę bardzo często rozpoznaje się u osób żyjących w ubóstwie. Ponadto z utrzymaniem prawidłowego żywienia problem mają osoby starsze, osoby niesamodzielne oraz osoby z demencją i zaburzeniami psychicznymi.
Wystąpieniu niedoboru kwasu askorbinowego i w efekcie szkorbutu sprzyja długotrwałe uzależnienie od alkoholu lub narkotyków i nałogowe palenie papierosów. Narażone na to są także osoby z zaburzeniami odżywiania (anoreksją i bulimią), osoby z zespołem złego wchłaniania, osoby z chorobami zaburzającymi wchłanianie substancji odżywczych w jelitach (np. chorobą Leśniowskiego-Crohna). Szkorbut może też występować u niemowląt i dzieci, np. u niemowląt przyczyna tkwi w zastępowaniu naturalnego pokarmu mlekiem krowim.
Jak objawia się szkorbut?
Wszystkie objawy szkorbutu wynikają z niedoboru witaminy C, który upośledza produkcję kolagenu i powoduje zaburzenia dotyczące tkanki łącznej, dlatego też dolegliwości mogą obejmować wiele różnych narządów. Szkorbut rozwija się stosunkowo powoli, pierwsze objawy pojawiają się zwykle po 1-2 miesiącach ciągłych zmagań organizmu z niedoborem kwasu askorbinowego. Początkowo chory może obserwować u siebie zmniejszenie lub utratę apetytu, spadek masy ciała, przewlekłe zmęczenie i ospałość w ciągu dnia, zwiększoną drażliwoś
i pogorszenie ogólnego samopoczucia. Jeśli nie zostanie podjęte odpowiednie leczenie, w ciągu kolejnych miesięcy dolegliwości będą się pogarszać i nasilać, pojawią się także kolejne objawy.
Mogą występować bóle mięśni, stawów i kości, a także ból w klatce piersiowej, uczucie duszności i zwiększona męczliwość, osłabienie odporności, zaburzenia emocjonalne, depresja, obrzęki, neuropatia, niedokrwistoś
i zespół Sjörgena. Objawy szkorbutu widoczne są głównie na skórze oraz w jamie ustnej. Można zauważyć nadmierne przesuszenie skóry, zwiększoną skłonność do siniaków, krwawe wybroczyny na skórze i śluzówkach, utrudnione gojenie się ran, zapalenie języka z wybroczynami, zapalenie i krwawienie dziąseł, cofanie się dziąseł, a także chwianie się i wypadanie zębów. W obecnych czasach szkorbut rzadko prowadzi do śmierci, jest to spowodowane tym, że zwykle rozpoznaje się go odpowiednio wcześnie i wdraża skuteczne leczenie.
W jaki sposób przebiega leczenie szkorbutu?
Na szczęście rozpoznanie szkorbutu jest stosunkowo łatwe, zwykle lekarzowi wystarczy charakterystyczny obraz kliniczny choroby i wywiad dotyczący m.in. nawyków żywieniowych lub określonych zaburzeń odżywiania i chorób przewlekłych. Lekarz posiłkuje się także dodatkowymi badaniami diagnostycznymi, m.in. oznaczeniem stężenia witaminy C w organizmie oraz morfologią krwi. Jak wygląda leczenie szkorbutu? Polega ono na uzupełnieniu niedoboru witaminy C!
Dawkowanie kwasu askorbinowego oraz czas trwania leczenia lekarz zawsze ustala indywidualnie dla każdego pacjenta chorego na szkorbut. Zwykle wystarczające są preparaty doustne, w bardziej zaawansowanych niedoborach lekarz może zlecić podawanie witaminy C domięśniowo lub dożylnie. Efekty w postaci ustąpienia objawów można zaobserwować dość szybko, niektóre dolegliwości zmniejszają się już w ciągu 24 godzin po rozpoczęciu leczenia, inne po kilku tygodniach. Po wyrównaniu niedoboru należy odpowiednio zmodyfikować dietę w taki sposób, aby pokrywała dzienne zapotrzebowanie organizmu na witaminę C.
Czym grozi nieleczony szkorbut?
Rozpoznanie szkorbutu i jego leczenie jest proste. Jego objawy są odwracalne, ponadto pełne wyleczenie choroby jest możliwe po uzupełnieniu niedoboru witaminy C. Historia szkorbutu pokazuje jednak, że jest to niezwykle groźna choroba. Nieleczona może prowadzić do śmierci!
Jak zapobiegać szkorbutowi?
Zapobieganie szkorbutowi polega po prostu na stosowaniu zdrowej, zróżnicowanej i zbilansowanej diety bogatej w świeże warzywa i owoce. Witamina C nie jest odporna na wysokie temperatury, jej zawartość w poszczególnych produktach spada po obróbce cieplnej, dlatego w większości warzywa i owoce zaleca się spożywać na surowo. Najlepszymi źródłami witaminy C są m.in.: natka pietruszki, papryka, pomidory, brokuły, kalafior, marchewka, ziemniaki, kapusta (szczególnie kiszona kapusta), czarna porzeczka, jagody, aronia, owoce dzikiej róży, rokitnik, truskawki, cytrusy, kiwi. Ponadto w okresach zwiększonego zapotrzebowania na witaminy można się wspomagać suplementacją.
Szkorbut to wcale nie jest zapomniana choroba, nawet w XXI wieku lekarze nadal ją diagnozują. Jednakże w odróżnieniu od czasów, gdy gnilec zabijał całe załogi statków morskich, obecnie nie jest on uważany za schorzenie śmiertelne, o ile oczywiście zostanie podjęte leczenie. Na szczęście leczenie szkorbutu nie jest skomplikowane, wystarczy po prostu jak najszybciej uzupełnić niedobór witaminy C!
