Ukąszenie przez żmiję – objawy i pierwsza pomoc
05.06.2025mgr farm. Jarosław Buczarski
Jeśli chodzi o zagrożenia związane z wężami, to w Polsce możemy się uznawać za szczęściarzy. Nie dość, że w naturze można spotkać zaledwie kilka gatunków węży, to tylko jeden jedyny jest jadowity. Mowa oczywiście o żmii zygzakowatej. Jak wygląda żmija? Jak powinna przebiegać pierwsza pomoc po ukąszeniu przez żmiję?
Spis treści:
- Żmija zygzakowata – jedyny jadowity wąż w Polsce
- Objawy ukąszenia przez żmiję
- Pierwsza pomoc po ukąszeniu przez żmiję
- Leczenie ukąszenia przez żmiję
Żmija zygzakowata – jedyny jadowity wąż w Polsce
Jak już zostało wspomniane, naturalnie w Polsce występuje zaledwie kilka gatunków węży i, co najważniejsze, tylko jeden z nich jest jadowity. Od razu trzeba powiedzieć, że ukąszenia żmij zdarzają się rzadko, w większości przypadków nie zagrażają zdrowiu i życiu. Najbardziej niebezpieczne są dla dzieci i osób starszych. A jak właściwie wygląda żmija?
Wygląd i charakterystyka żmii
Żmija zygzakowata (Vipera berus) ma około 70cm (maksymalnie do 90cm), krępe, grube ciało i dość charakterystyczny wygląd. Ma płaską, trójkątną głowę, pionową źrenicę oraz czerwoną lub czerwono-brązową tęczówkę. Jednak mało kto zagląda wężowi w oczy, dlatego swój wzrok w pierwszej kolejności należy skierować na jego grzbiet.
Jeśli widać na nim ciemny zygzak, to można mieć pewność, że właśnie spotkaliśmy żmiję. Trzeba jednak dodać, że żmije mogą mieć różnorodne ubarwienie – szare, brązowe, miedzianoczerwone, a nawet czarne, na którym zygzak jest ledwo widoczny. Najlepszym rozwiązaniem jest zatem unikanie każdego napotkanego węża!
Miejsca występowania i zachowanie
Gdzie można spotkać żmije? Występują one na terenie całego kraju, przy czym najwięcej jest ich w Bieszczadach, na Pomorzu i w okolicach Białegostoku. Terenami, na których zwykle żyje żmija zygzakowata, są polany, obrzeża lasów, miedze między polami, łąki, torfowiska, rzadziej są to parki. Gad może się chować pod kamieniami, krzewami, korzeniami drzew, w norach gryzoni lub w gęstych zaroślach.
Żmije lubią ciepło, prowadzą dzienny tryb życia. Największą aktywność tych gadów obserwuje się w gorące dni i po dłuższych okresach chłodu. Żmije szczególnie lubią się wygrzewać w słońcu w upalne dni. Od października do marca żmije zapadają w sen zimowy. Swój jad żmija wykorzystuje do zdobywania pożywienia, a w jej menu znajdują się m.in. myszy, żaby i jaszczurki.
Kiedy dochodzi do ukąszeń?
Nie można powiedzieć, że żmije są zwierzętami agresywnymi, raczej unikają człowieka i same z siebie nie prowokują ataku. Dlaczego więc narażeni jesteśmy na ukąszenie przez żmiję? Najczęściej żmija stara się jak najszybciej uciec, jednak w stanie bezpośredniego zagrożenia i osaczenia broni się. Zazwyczaj do ugryzienia dochodzi, gdy przypadkowo nadepnie się na nią bosą stopą, nagle się do niej zbliży lub dotknie się ją np. patykiem. Zwykle atak żmii poprzedza charakterystyczne syczenie.
Jak uniknąć ukąszenia żmii? Jeśli w polu widzenia pojawi się żmija, należy ją spokojnie obejść szerokim łukiem i odejść. Takie zachowanie właściwie minimalizuje do zera ryzyko ugryzienia! Można też podjąć dodatkowe środki bezpieczeństwa, np. zaleca się unikać miejsc, w których mogą się czaić żmije (czyli m.in. krzaków, stosów kamieni) oraz nosić pełne obuwie (najlepiej wysokie), które ochroni stopy i kostki przed ukąszeniem.
Objawy ukąszenia przez żmiję
Jak wygląda ukąszenie żmii? Nie zawsze ukąszenie przez żmiję przebiega z wstrzyknięciem jadu. Około 30-60% przypadków to tzw. suche ukąszenia, przy czym na pierwszy rzut oka samodzielnie nie można ocenić, czy jad został wprowadzony w skórę, czy nie. Z tego względu trzeba zawsze zakładać, że do tego doszło. Jakie objawy ukąszenia przez żmiję powinny zaniepokoić?
Jak wygląda ślad po ukąszeniu żmii?
Jak rozpoznać ukąszenie żmii? Ślad po ukąszeniu żmii to dwie ranki kłute (przypominające ukłucie szpilką) znajdujące się w odległości 8-10mm od siebie. Ranki mogą, ale nie muszą krwawić. W miejscu ukąszenia dodatkowo pojawia się zaczerwienienie i opuchlizna. W przypadku ciężkiego zatrucia obrzęk narasta bardzo szybko, rozprzestrzenia się na całą ukąszoną kończynę, a nawet może objąć większość powierzchni ciała. Widoczne są też pęcherze z treścią surowiczą oraz wybroczyny.
Pierwsze symptomy zatrucia jadem
Ukąszenie przez żmiję jest bolesne, pojawia się zaczerwienienie i obrzęk. Żmija używa jadu do ogłuszenia, odrętwienia lub zabicia ofiary, którą stanowią niewielkie zwierzątka. Jak zawarte w nim toksyny mogą działać na człowieka? U ludzi jad początkowo wywołuje silny ból i szybko narastający obrzęk, a także uczucie kłucia, mrowienia i pieczenia skóry. Pod wpływem jadu może dojść do rozpadu czerwonych krwinek, dlatego widoczne może być zasinienie. Czasem dochodzi do powiększenia najbliższych węzłów chłonnych.
Warto przy tym zaznaczyć, że około 70-80% ukąszeń ma przebieg bezobjawowy lub łagodny, gdy występują tylko objawy miejscowe lub lekkie objawy ogólnoustrojowe. Dodać trzeba, że zdarzają się sytuacje, w których reakcja organizmu na jad jest opóźniona, pojawia się dopiero po kilku godzinach. Istotne jest też zwrócenie uwagi na to, że charakter objawów i ich nasilenie uzależnione jest m.in. od cech osobniczych, ogólnego stanu zdrowia, ilości wpuszczonego jadu na kilogram masy ciała oraz głębokości ukąszenia.
Rozwój objawów i potencjalne powikłania
Z czasem jad naczyniami krwionośnymi i limfatycznymi przedostaje się do innych części organizmu, przyczynia się do występowania objawów ogólnoustrojowych, w tym zaburzeń funkcjonowania układu krążenia, układu oddechowego, układu pokarmowego, układu moczowego i układu nerwowego, pojawia się m.in.:
- ból brzucha, biegunka, nudności i wymioty
- gorączka
- niepokój, dezorientacja
- przyspieszony oddech, trudności z oddychaniem, duszności
- spadek ciśnienia, zaburzenia rytmu serca
- ogólne osłabienie, senność
- zwiększone pragnienie, wzmożona potliwość
- zaburzenia świadomości
Ponadto u osób uczulonych na jad żmii może dojść do wystąpienia reakcji alergicznej, pojawić się może m.in. pokrzywka, obrzęk krtani, a nawet wstrząs anafilaktyczny, który stanowi bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia.
Ciężkie zatrucia są rzadkie, a umieralność szacuje się na poniżej 1%, jednak nie można bagatelizować żadnych ukąszeń. Do grupy osób w największym stopniu narażonej na ciężki przebieg zatrucia jadem, występowania powikłań (np. uszkodzeń nerek, skazy krwotocznej) oraz zgonu zalicza się dzieci, osoby starsze, osoby z chorobami przewlekłymi (głównie chorobami układu krążenia), osoby, które zostały ukąszone w okolicy twarzy i szyi.
Pierwsza pomoc po ukąszeniu przez żmiję
Choć ryzyko ukąszenia przez żmiję jest stosunkowo niskie, każdy powinien mieć podstawową wiedzę na temat tego, jak wygląda postępowanie przy ukąszeniu przez żmiję. Co trzeba koniecznie zrobić, a czego pod żadnym pozorem robić nie wolno? Zacząć należy od tego, że trzeba zachować spokój, a także tego, że należy szybko podjąć odpowiednie działania.
Natychmiastowe działania ratunkowe
Co robić po ukąszeniu przez żmiję? Pierwsza pomoc po ukąszeniu przez żmiję polega przede wszystkim na zabezpieczeniu poszkodowanego i na wezwaniu pomocy medycznej. Po ataku żmii należy się od razu oddalić od tego miejsca, aby uniknąć kolejnego ukąszenia. Jak już wcześniej zostało wspomniane, większość przypadków ma łagodny i niegroźny przebieg, dlatego nie należy wpadać w panikę, jednakże trzeba jak najszybciej wezwać pogotowie.
Zanim pojawi się opuchlizna po ukąszeniu żmii, należy zdjąć z okolic miejsca ugryzienia biżuterię i obcisłą odzież. Trzeba pamiętać, że wysiłek i ruch przyspieszają wchłanianie jadu, dlatego poszkodowany powinien spokojnie leżeć w bezpiecznej pozycji i jak najmniej ruszać pogryzioną częścią ciała, w ten sposób można spowolnić wchłanianie toksyn. Dodatkowo należy podawać osobie ukąszonej odpowiednią ilość płynów.
Czego nie należy robić po ukąszeniu?
Prawidłowe postępowanie przy ukąszeniu przez żmiję zygzakowatą określa wyraźnie, co zrobić gdy ukąsi żmija i czego nie wolno robić! Nie wolno wysysać jadu z miejsca ukąszenia ani nacinać rany, aby upuścić krew. Nie można zakładać opasek uciskowych (źle założone opatrunki uciskowe mogą spowodować wystąpienie m.in. martwicy tkanek). Nie należy też stosować ibuprofenu i aspiryny, są to leki przeciwbólowe, które mogą nasilać krwawienie. Nie należy też aplikować na miejsce ukąszenia żadnych maści lub kremów.
Jak zabezpieczyć ranę przed transportem?
Kiedy udać się do lekarza po ukąszeniu? Każdy, kto został ukąszony przez żmiję, musi zostać jak najszybciej przewieziony do szpitala! W oczekiwaniu na transport do szpitala należy obserwować poszkodowanego, warto też zadbać o zabezpieczenie ukąszenia żmii. Kończynę powinno się unieruchomić – w tym celu można wykorzystać bandaż elastyczny. Ukąszona kończyna powinna się znajdować poniżej poziomu serca.
Jak zabezpieczyć ranę po ukąszeniu? Jeśli jest taka możliwość, zaleca się miejsce ukąszenia przemyć czystą wodą lub wodą z mydłem. Można także wykorzystać w tym celu płyny do dezynfekcji. Następnie na ranę należy nałożyć gazowe kompresy jałowe. Okolice miejsca ukąszenia można schładzać zimnym okładem, aby zmniejszyć opuchliznę.
Leczenie ukąszenia przez żmiję
Objawy ukąszenia przez żmiję nie zawsze pojawiają się od razu, czasem reakcja na jad pojawia się z opóźnieniem. Z tego powodu poszkodowany musi pozostawać na 24-godzinnej obserwacji w szpitalu. Jak wygląda leczenie ukąszenia przez żmiję?
Kiedy konieczna jest surowica przeciw jadowi?
Czy surowica przeciw jadowi żmii musi zostać podana każdemu? Faktem jest, że jest ona jedynym skutecznym antidotum na jad żmii, jednakże nie jest ona stosowana w przypadku każdego ukąszenia. Surowicę podaje się, gdy pojawiła się nasilona reakcja na jad – silny ból i narastający, rozległy obrzęk, doszło do wstrząsu anafilaktycznego lub gdy żmija ukąsiła w twarz lub szyję. Ponadto w przypadku dzieci i kobiet w ciąży antytoksynę stosuje się również przy łagodnych objawach.
Mimo że surowica przeciw jadowi żmii jest bardzo skuteczna, to trzeba pamiętać, że jej podanie jest zagrożone pojawieniem się poważnych skutków ubocznych. W wyniku wprowadzenia do organizmu obcogatunkowego białka może dojść do silnej reakcji alergicznej, wstrząsu anafilaktycznego lub choroby posurowiczej. Dlatego nie podaje się surowicy rutynowo, a dopiero po indywidualnej ocenie i rozważeniu korzyści i zagrożeń.
Farmakoterapia objawowa
Jak leczyć ukąszenie żmii? Łagodne i umiarkowane przypadki ukąszeń zostają objęte leczeniem objawowym. Jakie leki na ukąszenie żmii stosuje się najczęściej? Lekarz może zlecić leki przeciwbólowe, leki przeciwwymiotne oraz leki przeciwhistaminowe. Ponadto podaje się zazwyczaj zastrzyk przeciwtężcowy. W trakcie pobytu w szpitalu wykonywane są również badania, m.in. morfologia, gazometria krwi, INR, jonogram, mocznik, kreatynina, kinaza kreatynowa, badanie ogólne moczu, a także przeprowadza się EKG. Jeśli wyniki wskazują na nieprawidłowości, lekarz może zdecydować o podaniu antytoksyny.
Rehabilitacja po ciężkim ukąszeniu
Ukąszenie przez żmiję najczęściej nie pozostawia po sobie żadnych poważnych konsekwencji, jednak w tych rzadkich przypadkach, gdy dochodzi do ciężkich objawów ogólnoustrojowych, czas powrotu do zdrowia się wydłuża. Nie ma specyficznego protokołu rehabilitacyjnego po zatruciu jadem żmii, postępowanie dobierane jest indywidualnie.
Żmija zygzakowata wprawdzie nie jest agresywna, ale czując zagrożenie, może zaatakować. Nie każde ukąszenie jest niebezpieczne, mimo to każde trzeba tak traktować. Pierwsza pomoc po ukąszeniu przez żmiję obejmuje przede wszystkim wezwanie pogotowia, gdyż poszkodowany musi zostać zbadany przez specjalistę!
