Żółta gorączka – przyczyny, objawy, leczenie i profilaktyka

mgr farm. Jarosław Buczarski

Żółta gorączka to kolejna poważna choroba tropikalna przenoszona przez komary. Zazwyczaj choroba ma łagodny przebieg. Niestety u części zakażonych dochodzi do rozwoju ciężkiej postaci z objawami gorączki krwotocznej. Osoby, które zamierzają podróżować do krajów występowania żółtej gorączki, muszą przed wyjazdem się zaszczepić!

Spis treści:

• Czym jest żółta gorączka? Przyczyny i mechanizm zakażenia
• Objawy i przebieg żółtej gorączki
• Diagnostyka i leczenie żółtej gorączki
• Szczepienia przeciwko żółtej gorączce – najważniejszy element profilaktyki
• Dodatkowe metody profilaktyki żółtej gorączki podczas podróży

Czym jest żółta gorączka? Przyczyny i mechanizm zakażenia 

Co to żółta gorączka? Żółta gorączka (febris flava) – inaczej żółta febra – to wirusowa choroba zakaźna występująca głównie na obszarach tropikalnych i subtropikalnych. Przechorowanie żółtej gorączki zapewnia trwałą odporność. Niestety, trzeba podkreślić, że śmiertelność żółtej gorączki u osób ciężko przechodzących zakażenie jest wysoka!

Wirus żółtej gorączki – charakterystyka i cykl życiowy 

Wirus żółtej gorączki, który jest odpowiedzialny za rozwój choroby, należy do rodziny flawiwirusów (Flaviviridae). Wyróżnia się trzy rodzaje żółtej gorączki (trzy cykle transmisji): 

• miejski – rezerwuarem wirusów jest człowiek, a wektorem komar egipski (Aedes aegypti) 

• leśny – klasyczny, rezerwuarem patogenów są małpy, a wektorami komary z rodzajów Haemagogus i Sabethes oraz inne gatunki Aedes 

• sawannowy – pośredni, rezerwuarem wirusów są małpy i ludzie, wektorem – komary z rodzaju Aedes, występuje w Afryce – na pograniczu lasów tropikalnych 

Żółta gorączka zaliczana jest do wirusowych gorączek krwotocznych, podobnie jak np. gorączka Zachodniego Nilu i gorączka krwotoczna denga. 

Komary jako wektory choroby – drogi przenoszenia wirusa 

Wektorami żółtej gorączki są komary – zwłaszcza komary z rodzaju Aedes, w tym komar tygrysi. Owady roznoszące wirusa żółtej gorączki są aktywne w ciągu dnia. Występują one zarówno na terenach leśnych, wiejskich, jak i miejskich. 

Główną drogą przenoszenia wirusa są ukąszenia zainfekowanych komarów. Bardzo rzadko do transmisji wirusa może dochodzić w wyniku przeniesienia cząstek wirusa z matki na dziecko podczas karmienia piersią, ewentualnie zarazić się można wskutek transfuzji skażonej krwi lub po ukłuciu skażoną igłą. 

Rejony świata zagrożone żółtą gorączką 

Do rejonów, które są zagrożone występowaniem żółtej febry, zalicza się kraje leżące w strefie tropikalnej i subtropikalnej Afryki Subsaharyjskiej oraz Ameryki Środkowej i Południowej. Można tu wymienić m.in. Angolę, Demokratyczną Republikę Konga, Etiopię, Kamerun, Kenię, Nigerię, Republikę Środkowoafrykańską, Sudan i Wybrzeże Kości Słoniowej, jak również Argentynę, Brazylię, Kolumbię, Ekwador, Panamę, Wenezuelę. 

Mimo że żółta gorączka w Brazylii i innych krajach Ameryki Środkowej i Południowej jest często diagnozowana, to jednak uważa się, że ryzyko zachorowania jest aż 9 razy wyższe w Afryce!

Objawy i przebieg żółtej gorączki 

Należy odnotować, że żółta febra może mieć bardzo zróżnicowany przebieg – od łagodnego aż po ciężki (żółta gorączka śmiertelność ma wysoką głównie w przypadku ciężkiej postaci). Wirus żółtej gorączki dostaje się do organizmu i zaczyna się namnażać m.in. w komórkach układu chłonnego, w komórkach wątroby i śledziony. W efekcie tego dochodzi do uszkodzeń tych narządów. 

Z uwagi na to, że jednym z głównych celów dla tego patogenu są też białe krwinki, monocyty i makrofagi, dochodzi do poważnego upośledzenia mechanizmów odpornościowych organizmu.

Fazy choroby i ich charakterystyczne symptomy 

Okres wylęgania choroby trwa zwykle 3-6 dni od kontaktu z wirusem. Wówczas pojawiają się objawy żółtej gorączki. Faza ostra choroby zaczyna się nagle, dolegliwości są mało specyficzne, ale bardzo nasilone. Obserwuje się m.in.: 

• wysoką gorączkę – nawet powyżej 40st. C

• złe samopoczucie

• zmęczenie

• dreszcze

• silne bóle oraz zawroty głowy

• nudności, wymioty

• bóle mięśni, bóle pleców

• światłowstręt 

Objawy utrzymują się przez 3-4 dni, po czym samoistnie ustępują – tak najczęściej wygląda żółta febra. Jeśli w taki sposób przebiega żółta gorączka powikłania raczej nie występują. Jednakże około 15% wszystkich przypadków ma ciężki przebieg, wówczas często obserwuje się poważne następstwa. 

Charakterystyczne jest to, że przy ciężkim przebiegu po ostrej fazie następuje chwilowa poprawa – gorączka ustępuje na 1-2 dni, następnie dochodzi do pogorszenia, co oznacza, że rozpoczęła się toksyczna faza żółtej febry. Do objawów, jakie mogą się wówczas pojawić, zalicza się: 

• nawrót gorączki

• żółtaczkę

• wybroczyny, wylewy podskórne, wylewy na błonach śluzowych

• krwiste wymioty

• krwawienia do przewodu pokarmowego i narządów wewnętrznych

• zaburzenia rytmu serca

• uszkodzenie nerek 

Grupa ryzyka ciężkiego przebiegu dotyczy przede wszystkim małych dzieci, osób starszych, osób z zaburzeniami odporności (w tym m.in. osób po przeszczepach, osób zakażonych wirusem HIV, osób z wrodzonymi deficytami immunologicznymi, osób, które przyjmują leki zaburzające naturalne funkcje obronne organizmu) oraz kobiet w ciąży.

Objawy alarmujące wymagające natychmiastowej pomocy 

Właściwie każdy objaw chorobowy zaobserwowany u osoby, która wróciła z terenów, dla których typowe jest występowanie żółtej gorączki, jest niepokojący. Tak więc w sytuacji, gdy nagle pojawi się wysoka gorączka, silny ból głowy i osłabienie, trzeba się udać do lekarza!

Powikłania żółtej gorączki i ich następstwa 

Powikłania po żółtej gorączce mogą być bardzo poważne. Zalicza się do nich m.in. zaburzenia krzepnięcia (spowodowane niskim poziomem płytek krwi i uszkodzeniem naczyń krwionośnych), cholestazę, czyli zastój żółci w wątrobie, immunosupresję, zespół wykrzepiania śródnaczyniowego, zapalenie mięśnia sercowego, ostrą niewydolność oddechową, nadkażenia bakteryjne i grzybicze, uszkodzenia serca i nerek. 

U chorego może dochodzić do krwotoków wewnętrznych, niewydolności wielonarządowej oraz do wstrząsu i śpiączki. Niestety połowa chorych, u których rozwinęła się toksyczna faza choroby, umiera. Do śmierci dochodzi zwykle między 7. a 10. dniem po tym, jak doszło do niewydolności wielonarządowej.

Diagnostyka i leczenie żółtej gorączki 

Żółta gorączka nie występuje w Polsce ani w krajach europejskich, zasadniczo ogranicza się do terenów subtropikalnych i tropikalnych. Z tego też względu podstawą do rozpoczęcia diagnostyki w kierunku żółtej febry jest powrót z krajów występowania tej choroby. Jeśli u osoby, która nie była zaszczepiona, pojawią się niepokojące objawy, powinna się ona niezwłocznie zgłosić do lekarza i wykonać odpowiednie badania na żółtą gorączkę.

Badania laboratoryjne potwierdzające zakażenie 

Po przeprowadzeniu szczegółowego wywiadu i badań fizykalnych lekarz kieruje na specjalistyczne badania. Zlecane są badania PCR lub inne testy wykrywające wirusa we krwi lub innych materiałach biologicznych. Ewentualnie można przeprowadzić test ELISA, który potwierdza obecność swoistych przeciwciał przeciwko wirusowi żółtej gorączki. Trzeba pamiętać, że diagnoza żółtej gorączki wymaga wykluczenia innych chorób tropikalnych przebiegających w postaci gorączek krwotocznych. 

Dodatkowo przeprowadza się u chorego badania laboratoryjne krwi, w których widoczne może być niskie stężenie leukocytów (trzeba jednak wspomnieć, że w początkowych dwóch tygodniach poziom leukocytów może być zwiększony), małopłytkowość, zwiększona aktywność aminotransferaz wątrobowych i podwyższony poziom bilirubiny.

Postępowanie terapeutyczne w żółtej gorączce 

Jeśli pojawią się objawy żółtej gorączki i lekarz potwierdzi zakażenie, konieczne jest rozpoczęcie leczenia, które ma wyłącznie charakter objawowy! Osobom, które przechodzą zakażenie w łagodny sposób, zalecane są leki przeciwbólowe, nawadnianie i odpoczynek. W przypadku nasilonych objawów wymagana jest hospitalizacja. Chory może potrzebować m.in. nawadniania dożylnego lub tlenoterapii.

Leczenie objawowe i wspomagające podczas choroby 

Nie jest dostępne przyczynowe leczenie żółtej gorączki. Pozostaje jedynie stosowanie leków łagodzących objawy. Zwykle podawane są leki przeciwbólowe i leki przeciwgorączkowe (z uwagi na ryzyko nasilenia krwawienia nie jest wskazane stosowanie kwasu acetylosalicylowego i innych niesteroidowych leków przeciwzapalnych).

Niezbędne jest prawidłowe nawadnianie oraz uzupełnianie utraconych elektrolitów, co pozwoli wyrównać zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej. W niektórych przypadkach konieczne są także działania wspomagające oraz przeciwdziałające powikłaniom. Lekarz może zlecić np. leki na wątrobę i leki na nerki.

Szczepienia przeciwko żółtej gorączce – najważniejszy element profilaktyki 

Najważniejszą rzeczą, jaką trzeba wiedzieć, jest to, że istnieje skuteczna szczepionka na żółtą gorączkę! Kiedy trzeba się zaszczepić, czy są jakieś przeciwwskazania do przyjęcia preparatu? Czy szczepienie na żółtą gorączkę jest bezpieczne?

Skuteczność i bezpieczeństwo szczepionki przeciw żółtej gorączce 

Szczepionka przeciwko żółtej febrze zawiera żywy atenuowany wirus żółtej gorączki. Zgodnie z obowiązującymi zaleceniami, aby uzyskać odporność na całe życie, wystarczy przyjąć jedną dawkę preparatu (do niedawna obowiązywał wymóg przyjmowania dawek przypominających co 10 lat). 

Jak wyglądają przeciwwskazania do szczepienia na żółtą gorączkę? Trzeba tu wymienić nadwrażliwość na którykolwiek składnik szczepionki, w tym alergię na białko kurze, wiek poniżej 9. miesiąca życia, jak również ciężkie zaburzenia odporności. Niewskazane jest także szczepienie w okresie ciąży. 

Szczepionka na żółtą gorączkę jest uznawana za bezpieczną, jest dobrze tolerowana. Niewykluczone jest jednak występowanie łagodnych odczynów poszczepiennych, np. zaczerwienienia i bólu w miejscu wkłucia, osłabienia i lekkiej gorączki, nudności, wymiotów i wysypki. Bardzo rzadko może dochodzić do rozwoju zapalenia wątroby, nerek lub układu nerwowego.

Zalecenia dotyczące szczepień przed podróżą do krajów endemicznych 

Osoby, które wybierają się w podróż do krajów afrykańskich, środkowoamerykańskich lub południowoamerykańskich, muszą obowiązkowo skonsultować się z lekarzem medycyny podróży, powinny się też zaszczepić. Szczepionka przeznaczona jest dla osób w wieku od 9. miesiąca życia do 60. roku życia. Na wizytę najlepiej zgłosić się na 6-8 tygodni przed wyjazdem, należy pamiętać, że szczepienie trzeba przyjąć przynajmniej 10 dni przed wylotem (najlepiej 20-30 dni przed wylotem, aby mieć pewność, że wytworzyła się odporność).

Międzynarodowy Certyfikat Szczepień – wymogi formalne 

Każda osoba, która została zaszczepiona przeciwko żółtej gorączce, otrzymuje wpis do Międzynarodowej Książeczki Szczepień, którą potocznie określa się żółtą książeczką lub paszportem medycznym turysty. Międzynarodowy Certyfikat Szczepień jest oficjalnym dokumentem potwierdzającym przebyte szczepienia! 

Wjazd do niektórych krajów bez potwierdzenia szczepienia na żółtą febrę jest niemożliwy, obowiązek szczepień dotyczy głównie krajów afrykańskich, m.in. Wybrzeża Kości Słoniowej, Sudanu, Burkina Faso. W wielu innych państwach endemicznego występowania żółtej febry, przedstawienie dowodu szczepienia jest niezbędne w przypadku osób, które przybywają z krajów, gdzie ryzyko zachorowania jest duże lub osób, które podczas podróży miały przesiadkę w takich krajach. 

Planując egzotyczny wyjazd, należy sprawdzać aktualną sytuację panującą w wybranym państwie. Wytyczne dotyczące takich kwestii jak np. żółta gorączka w Kenii lub żółta gorączka w Zanzibarze można monitorować na bieżąco na stronach Światowej Organizacji Zdrowia. Sporo informacji dotyczących szczepień znajdziemy na stronach Ministerstwa Zdrowia. Niezależnie od wymogów poszczególnych krajów zaleca się, aby każdy, kto podróżuje na tereny zagrożone zachorowaniem na żółtą febrę, przyjął szczepionkę!

Dodatkowe metody profilaktyki żółtej gorączki podczas podróży 

Osoby wybierające się do egzotycznych krajów powinny wiedzieć nie tylko, co to jest żółta gorączka, ale i to, jak się przed nią zabezpieczać. Szczepienie na żółtą gorączkę to nie jest jedyna forma ochrony przed zachorowaniem. Ważne są także działania dodatkowe – przede wszystkim ochrona przed ukąszeniami komarów. Warto też stosować preparaty na odporność, aby wzmocnić układ immunologiczny organizmu, żeby mógł lepiej bronić się przed patogenami.

Ochrona przed ukąszeniami komarów w krajach tropikalnych 

Jednym z najważniejszych środków zapobiegawczych są preparaty na komary! Muszą to być produkty, które odstraszają komary tropikalne, np. na bazie DEET. Należy je regularnie stosować, zgodnie z zaleceniami producenta. Ponadto wskazane jest zasłanianie jak największej powierzchni ciała – zaleca się nosić ubrania z długimi nogawkami i rękawami. Warto nosić czapki z daszkiem oraz pełne buty i skarpety. 

Ponadto należy unikać przebywania na świeżym powietrzu w godzinach, w których komary są najbardziej aktywne. Bardzo istotne jest też montowanie moskitier w oknach i drzwiach.

Apteczka podróżna na wyjazd do rejonów zagrożonych

Przed podróżą do krajów endemicznego występowania żółtej gorączki zaleca się odpowiednio skompletować apteczkę. Należy ze sobą zabrać m.in. leki przeciwbólowe, płyny do dezynfekcji, preparaty na komary, kompresy jałowe.

Postępowanie po powrocie z krajów endemicznych dla żółtej gorączki 

Osoby, które wróciły właśnie z krajów endemicznego występowania żółtej gorączki, muszą bacznie się obserwować. Należy zwracać uwagę na to, czy nie pojawiają się żadne niepokojące objawy. W razie wystąpienia np. gorączki należy się zgłosić do lekarza. 

Żółta gorączka jest tropikalną chorobą, która może okazać się śmiertelna. Zagrożenie zakażeniem istnieje w Ameryce Południowej i Środkowej oraz w Afryce Subsaharyjskiej. Podróż w te tereny wiąże się z dużym ryzykiem, dlatego też każdy, kto planuje tam wyjazd, musi się zaszczepić!

Autor wpisu: mgr farm. Jarosław Buczarski Farmaceuta z wykształcenia i zamiłowania, zwolennik rozszerzonej opieki farmaceutycznej. Zainteresowania: medycyna, chemia leków, zdrowie, opieka farmaceutyczna.